• Data: 2023-10-27 • Autor: Iryna Kowalczuk
Sprawy majątkowe w rodzinie nierzadko stanowią źródło trudnych emocji, a czasem rodzą poważne konflikty. Jednym z kluczowych zagadnień, które budzi kontrowersje w kontekście dziedziczenia, jest zachowek. Jest to prawo osób bliskich spadkodawcy do części jego majątku, nawet jeśli on sam w testamencie ich pominął. Ważne jest jednak zrozumienie, że prawo do zachowku może wynikać nie tylko ze spadku, ale również z darowizny, którą spadkodawca wykonał za życia. Taką właśnie sytuacją zajmiemy się w artykule, uwzględniając przy tym inny ważny aspekt roszczenia o zachowek, a mianowicie przedawnienie. Jako przykład do wyjaśnienia tych kwestii posłuży nam zapytanie pani Agnieszki.
Pani Agnieszka zadała pytanie, które bezpośrednio dotyczyło jej mamy, ale de facto mogło omieć wpływ na całą rodzinę – czy doszło do przedawnienia roszczenia o zachowek od darowizny? Chodziło o darowiznę, którą wykonali 12 lat temu dziadkowie pani Agnieszki na rzecz swojej córki, jej mamy. Dziadkowie byli rolnikami i darowali jej całe gospodarstwo: grunty wraz z domem i zabudowaniami. Rodzeństwo mamy nic nie dostało (nie chcieli). Dziadek zmarł 8 lat temu, a babcia żyje. Pani Agnieszka zadała pytanie, bo teraz wujek wezwał jej mamę do przekazania mu udziału w majątku. Co więcej, straszy wystąpieniem do sądu z roszczeniem o zachowek.
Wyjaśnienie tych kwestii warto zacząć od ogólnych wyjaśnień co do tej instytucji prawnej. Otóż przepisy o zachowku znajdują się w art. 991 i następnych ustawy Kodeks cywilny (w skrócie K.c.). Prawo do zachowku ustanawia art. 991 K.c., zgodnie z którym:
„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.
Z cytowanego powyżej przepisu wynikają następujące zasady:
Zobacz również: Darowizna po 10 latach a zachowek
Co bardzo ważne i o czym nie należy zapominać – o zachowek można wystąpić tylko w ściśle określonym okresie czasu.
Należy wobec tego zauważyć, że roszczenie o zachowek ma charakter majątkowy, wobec czego podlega przedawnieniu według zasad ogólnych, unormowanych w art. 117 i nast. K.c.
Z kolei zgodnie z art. 1007 § 1 K.c. „roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu”.
Natomiast stosownie do § 2 cytowanego artykułu „roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku”.
Czyli podsumowując tę część rozważań – roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu lub pięciu lat od dnia otwarcia spadku (czyli zasadniczo śmierci spadkodawcy).
Należy mieć także na uwadze, że nie dolicza się do spadku drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych (np. prezentów urodzinowych) oraz darowizn uczynionych przed więcej niż dziecięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz innych osób niż spadkobiercy i uprawnieni do zachowku.
Odnosząc powyższe rozważania do sytuacji mamy pani Agnieszki, stwierdzić należy, iż jako obdarowana może być zobowiązana do zapłaty zachowku na rzecz swojego rodzeństwa(wujka), ale nie po swoim ojcu.
Rodzeństwo mamy pani Agnieszki będzie miało 5 lat na wystąpienie do niej. jako obdarowanej, o zachowek od chwili śmierci babci. Jeżeli uchybią temu terminowi, zachowek nie będzie im się należał (wujek uchybił temu terminowi w przypadku zachowku po ojcu).
Roszczenie o zachowek po śmierci dziadka pani Agnieszki przedawniło się. Natomiast po śmierci jej babci, w przyszłości, wujek będzie mógł domagać się od swojej siostry zachowku od wartości 1/2 darowanej nieruchomości.
Warto wiedzieć: Zachowek to instytucja prawa spadkowego chroniąca najbliższych krewnych spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem ich części spadku. Jeśli jednak spadkobierca ustawowy zostanie skutecznie wydziedziczony w testamencie, to jest traktowany, jakby nie dożył otwarcia spadku, co oznacza, że nie przysługuje mu ani spadek, ani zachowek.
Zobacz również: Wznowienie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku
Bardzo istotne przy ustalaniu zachowku jest określenie wartości schedy, od której zachowek będzie wyliczony. Od tego zależy, jaki komu przysługuje zachowek, kto i ile ma komu dopłacić. Na wartość schedy składa się nie tylko to, co spadkodawca pozostawił w chwili śmierci; uwzględnia się, co do zasady, także wartość darowizn i to nawet poczynionych na rzecz osób obcych. Co istotne, zawsze do wartości spadku dolicza się wszystkie darowizny uczynione na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku, bez względu na to, kiedy ich dokonano.
Od tak ustalonej, niejako hipotetycznej wartości spadku – uwzględniającej darowizny, w tym zarówno poczynione na rzecz spadkobierców (także na rzecz tego, kto domaga się zachowku), jak i na rzecz osób obcych, które pomniejszyły to, co hipotetycznie pozostałoby po zmarłym – wylicza się wartość tego, co by przypadało dochodzącemu zachowku, potem mnoży przez 1/2 albo przez 2/3 (art. 991 § 1 K.c.).
Jeżeli w skład spadku po babci pani Agnieszki nie będzie wchodził żaden przedmiot majątkowy oprócz darowanej jej mamie części nieruchomości – babcia nie pozostawi w chwili śmierci żadnego majątku, podstawą obliczenia zachowku należnego rodzeństwu będzie wartość 1/2 darowizny poczynionej na rzecz mamy pani Agnieszki.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania i według cen z chwili ustalania zachowku. Czyli aby ustalić wartość należnego zachowku, należy przyjąć stan nieruchomości, w jakim znajdowała się w chwili darowizny i do tego stanu zastosować ceny aktualne na chwilę śmierci spadkodawcy (a więc ile będzie kosztować nieruchomość w chwili śmierci spadkodawcy w stanie, w jakim znajdowała się w chwili dokonania darowizny).
Wartość spadku ustalona dla potrzeb obliczenia zachowku (wartość spadku + wartość darowizn) x (razy) udział danego spadkodawcy wynikający z dziedziczenia ustawowego x (razy) ułamek należnego zachowku (1/2 lub 2/3) – (minus) darowizny dla uprawnionego do zachowku = wartość zachowku.
Reasumując, jeżeli po śmierci babci pani Agnieszki podstawą obliczenia zachowku będzie tylko wartość poczynionej darowizny dla jej mamy (czyli jeżeli nie będzie po zmarłej żadnego innego majątku), wówczas rodzeństwo może domagać się połowy tego, co przypadłoby im, gdyby nie została wykonana darowizna na rzecz siostry.
Zobacz również: Ile wynosi zachowek przykłady?
Przykład 1.
Henryk pracował jako marynarz, przez co często był nieobecny w domu. Możliwe, że to miało wpływ na decyzję jego matki, która w testamencie przekazała cały majątek córce, pomijając Henryka. Było to dla niego bolesne, zwłaszcza że w ostatnich latach życia matki, zdawało się, że była pod wpływem rodziny jego siostry. Chociaż od śmierci matki upłynęło już kilka lat, Henryk wciąż czuł żal. Z tego powodu, tuż przed upływem 5 lat od jej śmierci, wystąpił oficjalnie do siostry o wypłatę zachowku.
Przykład 2.
Grażyna nie zażądała od brata swojej części spadku po ojcu, mimo że miała do tego prawo. Choć spadek przypadł bratu, zdecydowała się nie korzystać z prawa do zachowku, by utrzymać dobre relacje z nim i jego rodziną. Często mówiła, że pieniądze to nie wszystko.
Problem, z którym zwróciła się do nas pani Agnieszka, unaocznia, jak skomplikowane mogą być sprawy majątkowe w rodzinie, prowadząc do spięć i konfliktów. Szczególnie dotyczy to kwestii dziedziczenia i praw do zachowku. Zachowek to prawo bliskich zmarłego do części jego majątku, niezależnie od treści testamentu, swego rodzaju „rekompensata”. Co ważne, zachowek może dotyczyć nie tylko spadku, ale również darowizn dokonanych za życia zmarłego.
Jeśli, podobnie jak pani Agnieszka, borykasz się z trudnościami związanymi z kwestiami dziedziczenia oraz prawem do zachowku, jesteśmy tutaj, aby pomóc. Zrozumienie zasad dziedziczenia może być trudne, zwłaszcza gdy trzeba wyliczyć zachowek, uwzględniając darowizny za życia. Oferujemy online profesjonalne doradztwo w tych i innych kwestiach majątkowych. Skontaktuj się z nami, opisując swój problem w formularzu poniżej, a nasz wykwalifikowany zespół prawników szybko się z Tobą skomunikuje, oferując indywidualne rozwiązania dostosowane do Twojej sytuacji.
Źródła:
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
Zapytaj prawnika
