• Data: 2024-05-18 • Autor: Małgorzata Rybarczyk
Darowizny są jednym z bardziej kontrowersyjnych i często niejasnych aspektów prawa spadkowego. Kiedy darowizna staje się częścią schedy spadkowej, a kiedy jest traktowana jako nieistotna w kontekście spadku? Ustawodawca w Kodeksie cywilnym dokładnie określa, jakie darowizny podlegają doliczeniu do masy spadkowej, a które z nich są zwolnione z tego obowiązku. Wielu ludzi może być zaskoczonych faktem, że darowizna dokonana na rzecz bliskiego krewnego, takiego jak wnuczka, może nie być traktowana jako element schedy spadkowej. Kluczowe jest zrozumienie różnic i niuansów prawa w tej dziedzinie, aby uniknąć potencjalnych konfliktów i nieporozumień w przyszłości. W dzisiejszym artykule omówimy problem zachowku w kontekście darowizn za życia na przykładzie sprawy pana Grzegorza.
Mama pana Grzegorza 17 lat przed swoją śmiercią podarowała jedyny składnik swego majątku, czyli mieszkanie, swojej wnuczce. Ten fakt wyszedł na jaw dopiero po jej śmierci. Po prostu babcia i wnuczka trzymały to w tajemnicy przed dwojgiem dzieci zmarłej. Pan Grzegorz poczuł się tym skrzywdzony i chciał wiedzieć, czy może otrzymać zachowek od wnuczki. Jak wobec tego interpretować przepisy co do darowizny i spadku po upływie 10 lat? Po jakim czasie darowizna nie wchodzi do masy spadkowej? I czy ma znaczenie fakt, że darowizna została wykonana na rzecz wnuczki, a nie osoby obcej?
Kodeks cywilny w art. 994 § 1 stanowi, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Ustawodawca wyraźnie wskazuje, iż wszelkie darowizny niebędące drobnymi, zwyczajowo przyjętymi oraz dokonane nie później niż na 10 lat przed śmiercią spadkodawcy obowiązkowo dolicza się do masy spadkowej, na podstawie której oblicza się wartość zachowku. W żadnym miejscu Kodeksu cywilnego ustawodawca nie ustanowił warunków uzasadniających odstąpienie od tych zasad.
Dla zakwalifikowania darowizny jako drobnej istotne znaczenie ma wartość jej przedmiotu, a nie sytuacja majątkowa spadkodawcy. Z reguły zwyczajowe darowizny związane są z różnymi uroczystościami rodzinnymi (imieninami, urodzinami, weselem itp.), natomiast jeśli mają charakter wyposażenia dzieci w związku z usamodzielnieniem się, czy też służą do regulacji spraw majątkowych, to nie mogą być oceniane jako drobne.
Zobacz również: Zwolnienie darowizny ze schedy spadkowej
Według art. 994 K.c. – do spadku zaliczane są darowizny na rzecz spadkobierców bez względu na czas ich dokonania. Chodzi tutaj o wszystkich spadkobierców, niezależnie od tytułu ich powołania (ustawowo lub testamentowo) i niezależnie czy obdarowany spadkobierca jest równocześnie uprawniony do zachowku. Wynikające z art. 994 § 1 K.c. ograniczenie doliczania darowizn za okres 10 lat nie dotyczy sytuacji, gdy darowizny zostały dokonane na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 4 kwietnia 2013 r. V ACa 842/12, wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 7 marca 2013 r. I ACa 548/12).
Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 5 października 2016 r., w sprawie I ACa 21/16 stwierdza: Doliczenie darowizny do spadku jest niezależne od tytułu powołania do spadku (ustawa, testament), jak też od tego, czy spadkobierca obdarowany jest jednocześnie osobą uprawnioną do zachowku. Nadto darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania.
Darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty nie dolicza się do spadku tylko wówczas, gdy zostały dokonane na rzecz „osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku”. W konsekwencji darowizny dokonane na rzecz spadkobierców albo osób uprawnionych do zachowku podlegają doliczeniu do spadku niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 sierpnia 2016 r. VI ACa 868/15).
Zobacz również: Darowizna mieszkania otrzymanego w spadku
Prawidłowa wykładnia art. 994 § 1 K.c. powinna być taka, że niemożność doliczania darowizn do spadku po upływie dziesięciu lat, licząc wstecz od śmierci spadkodawcy, dotyczy tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, nie będących ani spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 listopada 1996 r. I ACr 308/96).
Fakt, kiedy pozostali spadkobiercy dowiedzieli się o dokonaniu darowizny, nawet jeżeli wyczerpywałaby całość masy spadkowej, nie ma wpływu na obowiązek jej zaliczania do wartości spadku.
Spadkobiercami są dzieci, a dopiero w ich braku jako spadkobiercy zaliczani są dalsi zstępni, czyli wnuki, wynika to z art.931 K.c.: „§ 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych”.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 K.c.). Tak więc w sytuacji Pana Grzegorza, jeżeli mieszkanie wyczerpywało całość lub większość majątku spadkowego, to ewentualnie miałby on prawo, jako spadkobierca, domagać się wypłaty zachowku od wnuczki, która w darowiźnie otrzymała „majątek babci”.
Uwaga! Zachowek to instytucja prawna w prawie spadkowym, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed pozbawieniem ich prawa do spadku. Jeżeli ktoś zostanie pominięty w testamencie lub otrzyma w nim mniej niż przysługiwałoby mu z tytułu zachowku, może on dochodzić swoich praw w sądzie. Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału w spadku, który przypadałby uprawnionemu w razie dziedziczenia ustawowego. Do uprawnionych do zachowku zalicza się przede wszystkim dzieci, małżonka oraz, w pewnych sytuacjach, rodziców spadkodawcy.
Aby jednak roszczenie pana Grzegorza o zachowek było zasadne, jest jeden warunek: Jeżeli żyją dzieci spadkodawcy, w tym rodzic obdarowanej wnuczki, to wnuczka nie wchodzi do kręgu spadkobierców. Dopiero bowiem jeśli rodzic wnuczki by nie żył, stałaby się ona spadkobierczynią babci w miejsce zmarłego. W opisanej sytuacji krąg spadkobierców ogranicza się do dzieci i ewentualnie żyjącego współmałżonka. Skutkiem powyższego do masy spadkowej, na postawie której oblicza się zachowek, nie można by było doliczyć dokonanej darowizny, bowiem nie została ona zrealizowana na rzecz spadkobiercy, a na rzec osoby „obcej”. Fakt, że wnuczka jest osobą bliską, krewną, nie ma tutaj znaczenia. Bowiem nie należy ona do kręgu spadkobierców, czyli w myśl przepisu art. 994 K.c. jest to darowizna dokonana na rzecz osoby niebędącej spadkobiercą. Jeżeli okazałoby się, że wnuczka jest spadkobierczynią po zmarłej (np. została spadkobierczynią testamentową), wówczas darowizna mieszkania byłaby doliczona do spadku bez względu na to, kiedy została dokonana.
Ponadto darowizna dokonana przez mamę pana Grzegorza na rzecz swojej wnuczki została dokonana przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od daty otwarcia spadku (spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy). Ta darowizna nie została dokonana na rzecz spadkobiercy mamy (jej wnuczka spadkobierczynią nie jest, jeśli żyje jej rodzic – syn, córka babci), ani na rzecz osoby uprawnionej do zachowku.
Darowizna dokonana przez mamę pana Grzegorza na rzecz wnuczki na 17 lat przed śmiercią nie jest darowizną zaliczaną do spadku, a tym samym obdarowana przez mamę wnuczka nie jest osobą zobowiązaną do zapłaty zachowku. Nie ma więc szans na zaliczenie darowizny do masy spadkowej, jak i na zobowiązanie wnuczki do wypłaty zachowku na podstawie art. 1000 K.c.
Przykład 1
Pani Anna, mając na uwadze przyszłe dziedziczenie, postanowiła podarować swojemu synowi, Krzysztofowi, działkę wartości 100 000 zł. Wkrótce po tym, jej córka Ewa, dowiedziawszy się o darowiźnie, domagała się równoważnej wartości jako wsparcia dla niej. Sytuacja skomplikowała się, gdy Anna zmarła, a Ewa chciała wliczyć wartość działki do masy spadkowej i dochodzić od brata wyrównania w formie zachowku.
Przykład 2
Pan Marek, chcąc wesprzeć finansowo swoją córkę w zakupie pierwszego mieszkania, podarował jej 200 000 zł. Kilka lat później, kiedy Marek zmarł, jego syn, Wojciech, był zdziwiony dowiedziawszy się o tej darowiźnie. On odziedziczył niewiele, więc poczuł się pokrzywdzony i postanowił dochodzić swoich praw w sądzie, twierdząc, że darowizna powinna być uwzględniona przy podziale spadku.
Rozumienie zasad dotyczących darowizn w kontekście prawa spadkowego jest kluczowe, jak pokazuje sytuacja pana Grzegorza. Kodeks cywilny tylko w określonych sytuacjach dopuszcza doliczanie darowizn do masy spadkowej, co bezpośrednio wpływa na wartość zachowku. W obliczu bliskich relacji rodzinnych, takich jak ta między panem Grzegorzem a jego matką i wnuczką, darowizny mogą stać się źródłem niejasności. Znaczenie ma tu nie tylko moment dokonania darowizny, ale także krąg spadkobierców. Właściwe zrozumienie tych niuansów może uchronić przed nieporozumieniami i potencjalnymi konfliktami w rodzinie. Dlatego w trudnych sprawach warto skonsultować się z prawnikiem.
Oferujemy profesjonalne porady prawne online dotyczące darowizn w kontekście prawa spadkowego. Jak ukazuje omówiony przykład, niuanse prawne mogą prowadzić do poważnych niejasności. Niezależnie od tego, czy jesteś darczyńcą, czy spadkobiercą, nasz zespół doświadczonych prawników pomoże Ci zrozumieć skomplikowane zasady dziedziczenia, prawa do zachowku itp. Skorzystaj z naszej wiedzy i doświadczenia, aby uniknąć potencjalnych pułapek i nieporozumień. Skontaktuj się z nami za pomocą formularza pod artykułem.
Źródła:
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 4 kwietnia 2013 r. V ACa 842/12
3. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 7 marca 2013 r. I ACa 548/12
4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 5 października 2016 r. I ACa 21/16
5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 sierpnia 2016 r. VI ACa 868/15
6. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 listopada 1996 r. I ACr 308/96
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
Zapytaj prawnika
