Darowizna ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia jej do schedy spadkowej

Zwolnienie z zaliczenia na schedę spadkową oraz zachowek

Zwolnienie z zaliczenia na schedę spadkową oraz zachowek są to dwie odrębne instytucje prawne – czyli prawem uregulowane sytuacje.

W przepisach o zaliczeniu na schedę spadkową – art. 1039 i następne Kodeksu cywilnego (skrótowo: K.c.) – ustawodawca przewidział możność zwolnienia z zaliczenia na schedę spadkową. Proszę zwrócić uwagę na brzmienie art. 1039 K.c.:

„§ 1. Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

§ 2. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego niewymienionego w paragrafie poprzedzającym.

§ 3. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte”.

Już w pierwszym paragrafie art. 1039 K.c. ustawodawca przewidział możność zwolnienia z zaliczenia na schedę spadkową. Sytuację znam z Pańskich słów. Skoro w opisie jest informacja o braku testamentu spadkodawczyni, to – z uwagi na art. 926 K.c. – zakładam, że chodzi o dziedziczenie ustawowe (art. 1031 i następne K.c.). Wnuki dziedziczą z ustawy, jeżeli nie dziedziczą z ustawy ich żyjący rodzice (art. 1031 K.c.). Przyczyną dziedziczenia ustawowego przez wnuczęta po babci / dziadku jest na ogół śmierć dziecka spadkodawcy (rodzica wnuka), czasami odrzucenie spadku lub niegodność dziedziczenia.

Jeżeli Pan nie jest spadkobiercą ustawowym swej babci, to w ogóle bezprzedmiotowe jest rozważanie zaliczania na schedę spadkową z Pańskim udziałem. Jeśli zaś Pan jest jednym ze spadkobierców ustawowych swej babci, to może mieć zastosowanie zaliczenie na schedę spadkową. Jest to jedno z zagadnień szczegółowych działu spadku. Na ogół do zaliczenia na schedę spadkową dochodzi z inicjatywy (na wniosek lub na żądanie) spadkobiercy ustawowego, którego interes prawny i ekonomiczny przemawia za zaliczeniem na schedę spadkową. Kolokwialnie rzecz ujmując, o zaliczenia na schedę spadkową na ogół domaga się ten, któremu zależy, by ktoś inny przynajmniej odpowiednio mniej otrzymał w ramach działu spadku. Proszę zwrócić uwagę na treść artykułu 1040 K.c.: „jeżeli wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki”. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny lub zapisu windykacyjnego, ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia. Skoro (jak Pan napisał) wartość spadku (art. 922 K.c.) po Pańskiej babci jest bardzo niewielka (na ogół po człowieku jakieś wartości majątkowej zostają, nawet mizernej wartości), to jaki interes (szczególnie ekonomiczny) mógłby mieć jakikolwiek spadkobierca ustawowy w zaliczeniu na schedę spadkową – np. w związku z otrzymaną przez Pana od spadkodawczyni darowizną? Jeżeli Pan jest poza gronem spadkobierców ustawowych swej Babci, to rozważanie zaliczenia na schedę spadkową otrzymanej przez Pana darowizny byłoby bezprzedmiotowe (niezależnie od wartości spadku).

Wykluczenie „zwolnienia od zachowku”

Wykluczone jest „zwolnienie od zachowku”. Wprawdzie w umowach darowizny lub w testamentach (także mających formę aktu notarialnego) można spotkać sformułowania o „zwolnieni od / z zachowku”, ale praktyczne znaczenie takich treści zależy od woli tego, komu zachowek przysługuje. Zachowek (art. 991 i następne K.c.) przysługuje po spadkodawcy – a nie (przyszłemu) spadkodawcy. W testamencie wolno rozrządzić swym majątkiem (w tym prawami majątkowymi) – a nie mienieniem cudzym lub cudzymi prawami majątkowymi. Prawnie wykluczone jest „zwolnienie od zachowku”. Spadkodawcy (a dokładnie: przyszłemu spadkodawcy) wprawdzie wolno pozbawić prawa do zachowku – przez dokonanie wydziedziczenia (art. 1008 i następne K.c.); skoro Pańska babcia nie dokonał wydziedziczenia (prawnie skutecznego, w tym zasadnego), to określone osoby mogą być uprawnione do zachowku po niej.

Jak wcześniej napisałem, moja wiedza o sytuacji (w tym o Państwa sytuacji rodzinnej) bazuje na przesłanych przez Pana informacjach. Treść tych informacji nie pozwala mi wskazać, kto może być (i to jedynie potencjalnie) uprawniony do zachowku po Pańskiej Babci. Być może dokładniejsze informacje Pan przyśle, zadając pytanie (pytania) dodatkowe.

Osoby potencjalnie uprawnione z tytułu zachowku ustawodawca wskazał w artykule 991 K.c., który stanowi:

„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

W artykule 991 K.c. zawarto katalog zamknięty (po łacinie: numerus clausus) osób potencjalnie uprawnionych z tytułu zachowku. Wskazanie przez Pana na Pańskiego Wujka prowadzi do wniosku, że wśród osób potencjalnie uprawnionych z tytułu zachowku jest przynajmniej jedno dziecko spadkodawczyni. Nie mam wiedzy nie tylko o liczbie dzieci Pańskiej babci (oraz ile spośród nich ją przeżyło), ani wiedzy o ewentualnym pozostawieniu przez nią owdowiałego męża. Dlatego nawet nie podejmuję się wskazywać możliwych ułamków z przepisów o dziedziczeniu ustawowym (art. 931 i następne K.c.) – w tym z art. 931 K.c.. Pan prawdopodobnie dobrze zna sytuację rodzinną i ta wiedza powinna Panu pomóc w poprawnym określeniu właściwych (każdemu z potencjalnie uprawnionych do zachowku po Spadkodawczyni) – to jest ułamków z art. 991 K.c. oraz z art. 931 K.c.. Takie ułamki oraz wynik „operacji na ułamkach” to ważne etapy dotyczących zachowku obliczeń – wynik „operacji na ułamkach” trzeba zestawić z „substratem zachowku”.

Przez „substrat zachowku” rozumie się wartość majątkową (wartość ekonomiczną), której obliczanie wskazano w art. 993 i następnych K.c.. Jeżeli rzeczywiście odnośne mieszkanie (do którego tytuł prawny Panu darowała Pańska babcia) stanowił dominujący składnik majątku Spadkodawczyni, to komuś (być może wspomnianemu przez Pana Synowi Spadkodawczyni) może przysługiwać specyficzny wariant roszczenia o zachowek – to jest roszczenie o wyrównanie zachowku (art. 991 K.c. w związku z art. 1000 K.c.).

Darowizna (art. 888 i następne K.c.) jest umową, a więc oczywistością jest, że każda umowa darowizny musi zostać zawarta za życia darczyńcy; umowy zaliczają się do czynności prawnych między żyjącymi (po łacinie: inter vivos). Z uwagi na roszczenia o zachowek istotne może być nie tylko to, czy Pan należy do grona (nawet potencjalnych) spadkobierców ustawowych swej babci, ale także to, ile lat przed jej śmiercią zawarto umowę darowizny.

Trzeba w tym miejscu przedstawić treść art. 994 K.c.:

„§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.

§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa”.

Zachowek od darowizny

Jeżeli odnośna umowa darowizny została zawarta na mniej niż dziesięć lat od otwarcia spadku po Pańskiej babci – a do otwarcia spadku dochodzi wraz ze śmiercią spadkodawcy (art. 924 K.c.) – to może Pan być zobowiązany do zapłacenia zachowku także wtedy, jeżeli Pan jest poza gronem (nawet tylko potencjalnych) spadkobierców ustawowych Spadkodawczyni. Z uwagi na zakres przedstawionych przez Pana informacji niewykonalne jest teraz bardziej precyzyjne odniesienie się do opisanej sytuacji – w ramach „procedury pytań dodatkowych” Pan może przedstawić dokładniejsze informacje. Szacowaniem wartości składników majątkowych (np. nieruchomości lub lokali) zajmują się rzeczoznawcy majątkowi.

Jeżeli nawet komuś przysługuje zachowek po Pańskiej babci (a wiele zależy od odpowiednio dokładnych obliczeń), to upływ czasu może skutkować przedawnieniem roszczeń o zachowek; według aktualnie obowiązującej wersji art. 1007 K.c., roszczenia o zachowek przedawniają się po 5 latach – licząc od: otwarcia spadku (w przypadku dziedziczenia ustawowego) lub od ogłoszenia testamentu (w przypadku dziedziczenia testamentowego). Wprawdzie rząd informuje o przygotowywaniu nowej koncepcji przepisów o przedawnieniu roszczeń (art. 117 i następne K.c.), ale nadal obowiązuje koncepcja dotychczasowa – w interesie dłużnika leży zgłoszenia zarzutu przedawnienia (art. 117 K.c.).

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.