Dziedziczenie przez osobę niepełnosprawną umysłowo

Dwa miesiące temu zmarł mój mąż. Chcę przeprowadzić sprawę spadkową. Mamy troje dzieci, w tym niepełnosprawnego syna (jest ubezwłasnowolniony, jestem jego opiekunem). Notariusz poradził, że dzieci powinny zrzec się spadku na moją korzyść (o ile to możliwe), na co się zgadzają. Czy dziedziczenie z niepełnosprawnym dzieckiem da mi możliwość rozporządzania majątkiem według swojego uznania? Oczywiście nie na jego szkodę, a dla dobra naszej rodziny.

Oświadczenie o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku

Aby zweryfikować poradę udzieloną Pani przez notariusza, muszę przede wszystkim poznać znaczenie słowa notariusza – „zrzec” się spadku.

Otóż w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku czy też sporządzając akt poświadczenia dziedziczenia można spadek przyjąć wprost, z dobrodziejstwem inwentarza lub spadek odrzucić. Najlepiej w tym wypadku spadek przyjąć. Samo bowiem odrzucenie spadku spowoduje, że do spadku zostaną powołani zstępni (dzieci, wnuki) Pani synów.

Zgodnie z art. 925 Kodeksu cywilnego spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia (czyli z chwilą śmierci spadkodawcy).

Nie jest to jednak nabycie definitywne i spadkobierca może złożyć stosowne oświadczenie o odrzuceniu lub o przyjęciu spadku. Oświadczenie takie spadkobierca może złożyć w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego powołania (w praktyce najczęściej jest to dzień dowiedzenia się o śmierci spadkodawcy).

Poświadczenie dziedziczenia

Wydanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia zwłaszcza przy dziedziczeniu ustawowym, jest więc rodzajem formalności, a postanowienie sądu (lub zarejestrowany akt notariusza) wydawany w wyniku tych czynności ma jedynie charakter potwierdzający ten stan rzeczy. Stwierdzenie nabycia spadku nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku (spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy). Wyjątkiem od tej zasady może być sytuacja, w której wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu albo o odrzuceniu spadku.

Warunkiem uzyskania aktu poświadczenia dziedziczenia jest stawienie się u notariusza wszystkich osób, które mogą być brane w rachubę jako spadkobiercy ustawowi. W sporządzonym przez niego protokole dziedziczenia musi się znaleźć zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia złożone przez wszystkie te osoby. Podobnie jak w wypadku sądowego stwierdzenia nabycia spadku konieczne będzie dostarczenie notariuszowi odpisu aktu zgonu spadkodawcy, odpisów aktów stanu cywilnego (urodzenia, małżeństwa) spadkobierców ustawowych i ewentualnie innych dokumentów, które mogą mieć wpływ na ustalenie praw do spadku. Niezwłocznie po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz wpisze ten akt za pośrednictwem systemu teleinformatycznego do centralnego rejestru takich aktów prowadzonego przez Krajową Radę Notarialną. Zarejestrowany akt będzie miał takie same skutki jak prawomocne postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku. Będzie dowodem, że dana osoba jest spadkobiercą.

Zobacz również: Obowiązki opiekuna prawnego

Umowa o dział spadku

Gdy już uzyska Pani prawomocne postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku bądź akt poświadczenia dziedziczenia, będzie można przeprowadzić dział spadku, aby wyjść ze współwłasności majątku spadkowego i przyznać wszystkie przedmioty majątkowe na Pani wyłączną rzecz. Działu spadku nie trzeba przeprowadzać w sądzie, można to zrobić u notariusza w formie aktu notarialnego, ponieważ w skład spadku wchodzi nieruchomość i wskazana forma jest tutaj wymagana.

Umowny podział spadku może przebiegać na kilka sposobów:

1.  poszczególne przedmioty są dzielone fizycznie i przyznane zostają poszczególnym spadkobiercom (podział następuje stosownie do wielkości udziałów każdej z dziedziczących osób);
2. określone składniki majątkowe mogą być przyznane za zgodą pozostałych spadkobierców jednemu lub kilku z nich (zwykle pojawia się tu obowiązek spłaty na rzecz pozostałych osób);
3. następuje tzw. podział cywilny składnika majątkowego, w którego wyniku zostaje on sprzedany osobie trzeciej, a spadkobiercy dzielą między siebie uzyskaną z tego tytułu kwotę.

Opisana w pytaniu sprawa jest o tyle prosta, o ile między spadkobiercami panuje zgoda co do tego, w jaki sposób podzielić majątek spadkowy. Z pytania wynika bowiem, że wolą spadkobierców jest, aby jedynym właścicielem spadku była Pani.

Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w ramach takiego działu Pani została przyznana własność nieruchomości w drodze tak zwanego nieodpłatnego zniesienia współwłasności nieruchomości, to znaczy Pani dzieci wniosą o przyznanie całego majątku na Pani rzecz. Dopiero wtedy można mówić o zrzeczeniu się udziałów.

Prawa spadkowe osoby ubezwłasnowolnionej

Pewien problem na taką uzyskanie takiej zgody na dział spadku, może Pani mieć z Pani synem.

Generalnie – prawa spadkowe osoby ubezwłasnowolnionej i osoby posiadającej pełną zdolność do czynności prawnej są takie same. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie posiada bowiem zdolność prawną, a więc zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków, np. wynikających z dziedziczenia.

Zgodnie z art. 175 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim z zachowaniem przepisów poniższych.

Według art. 155:

„§ 1. Opiekun sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem pozostającego pod opieką; podlega przy tym nadzorowi sądu opiekuńczego.

§ 2. Do sprawowania opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej z zachowaniem przepisów poniższych”.

Stosownie do art. 156 „opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego”.

Zobacz również: Czy osoba ubezwłasnowolniona może odziedziczyć majątek?

Sprawowanie pieczy nad majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej

Przepis ten stanowi istotne ograniczenie autonomii opiekuna w sprawowaniu pieczy nad osobą i majątkiem pupila, nakazując uzyskanie zezwolenia sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego, a także, zgodnie z odesłaniem zawartym w art. 175, osoby lub majątku podopiecznego ubezwłasnowolnionego całkowicie.

„Pojęcie »ważniejszych spraw dotyczących osoby lub majątku małoletniego« nie zostało zdefiniowane w ustawie. Generalnie wskazuje się, że chodzi tutaj o wszystkie te sprawy, które mogą w istotny sposób wpłynąć na zasadnicze kierunki rozwoju podopiecznego oraz na jego sytuację majątkową” (A. Zieliński, Uzyskanie przez opiekuna zezwolenia…, s. 45).

W zakresie czynności odnoszących się do majątku pupila uzasadnione jest odwołanie się do pojęcia „czynności przekraczających zwykły zarząd majątkiem dziecka”, których dokonanie przez rodziców dziecka wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego, zgodnie z art. 101 § 3. Na zbieżność obu pojęć wskazywał na gruncie Kodeksu rodzinnego z 1950 r. Sąd Najwyższy w uchwale całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 24 czerwca 1961 r., 1 CO 16/61, LexisNexis nr 315901, OSNCP 1963, nr 9, poz. 187. Zbieżność ta jest również obecnie przyjmowana (każda czynność przekraczająca zwykły zarząd majątkiem dziecka zalicza się zarazem do kategorii ważniejszych spraw dotyczących majątku pupila). Ponadto w literaturze wskazuje się, że kategoria ta obejmuje również niektóre inne czynności, niestanowiące czynności przekraczających zwykły zarząd, jak na przykład decyzję o oddaniu pupilowi do swobodnego użytku bardziej wartościowych przedmiotów (zob. J. Strzebińczyk, w: System Prawa Prywatnego…, t. 12, s. 867 i wskazane tam stanowisko doktryny).

Generalnie jedynie można wskazać za Sądem Najwyższym, że kryteriami zaliczenia danej czynności do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu są: ciężar gatunkowy dokonywanej czynności, jej skutki w sferze majątku małoletniego, wartość przedmiotu danej czynności oraz szeroko pojęte dobro dziecka i ochrona jego interesów życiowych (wyrok SN z 16 listopada 1982 r., sygn. akt I CR 234/82, Lexis.pl nr 318371). Akcentując tym samym konieczność każdorazowego rozstrzygania tego zagadnienia w odniesieniu do konkretnych okoliczności danej sprawy, przykładowo jedynie można wymienić określone rodzajowo czynności uznawane zazwyczaj za przekraczające zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, a tym samym mieszczące się w kategorii ważniejszych spraw dotyczących majątku pupila: nabywanie, zbywanie i obciążanie nieruchomości oraz praw i ruchomości o większej wartości, zmiana sposobu gospodarowania ważnym składnikiem majątku podopiecznego, zaciąganie i udzielanie większych pożyczek oraz zaciąganie innych zobowiązań (zobowiązań wekslowych, udzielanie poręczeń), ustanowienie odrębnej własności lokalu, dokonanie podziału nieruchomości. Ponadto z mocy przepisów szczególnych zezwolenia sądu opiekuńczego wymaga odebranie z depozytu sądowego złożonych tam uprzednio kosztowności, papierów wartościowych i innych dokumentów należących do pupila (art. 161 § 1) oraz podjęcie z rachunku bankowego środków pieniężnych pozostającego pod opieką (art. 161 § 2).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznano, że na gruncie art. 101 § 3 nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego nabycie dla dziecka nieruchomości na podstawie umowy darowizny w stanie wolnym od zobowiązań wobec darczyńcy lub osób trzecich (uchwała SN z 30 kwietnia 1977 r., sygn. akt III CZP 73/76, LexisNexis nr 301201, OSNCP 1978, nr 2, poz. 19) oraz przyjęcie dla dziecka spadku z dobrodziejstwem inwentarza (postanowienie SN z 25 czerwca 1996 r., sygn. akt II CRN 214/95, LexisNexis nr 354225, Prok. i Pr. – wkł. 1996, nr 11, s. 40).

Dokonywanie czynności w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej

Postanowienie sądu opiekuńczego w przedmiocie zezwolenia na dokonanie określonej czynności powinno określać wszystkie istotne elementy tej czynności. Nie może być to zezwolenie blankietowe ograniczające się do wskazania jedynie typu dozwolonej czynności (np. zezwolenie na dokonanie umowy sprzedaży bez sprecyzowania jej przedmiotu lub ceny, ewentualnie oznaczenia ceny minimalnej).

Rozpoznając wniosek o udzielenie zezwolenia, sąd opiekuńczy powinien w szczególności ustalić, czy planowana czynność prawna jest korzystna dla podopiecznego, czy odpowiada względom gospodarczym i czy jest celowa w dacie orzekania. Okoliczności o tym świadczące powinien wykazać składający wniosek (art. 6 Kodeksu cywilnego). Rozstrzygnięcie sądu opiekuńczego wymaga m.in. zbadania i oceny treści zamierzonej czynności prawnej.

Udzielając zezwolenia na dokonanie przez opiekuna określonej czynności prawnej, sąd opiekuńczy bada nie tylko, czy zamierzona czynność jest korzystna dla podopiecznego oraz czy odpowiada względom gospodarczym, ale również, czy jest ona zgodna z ustawą i zasadami współżycia społecznego oraz czy nie ma na celu obejścia prawa.

Czynność prawna dotycząca majątku małoletniego, dokonana przez przedstawiciela ustawowego bez uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego, jeżeli zezwolenie takie było wymagane w świetle art. 156, jest nieważna i nie może być konwalidowana.

Z uwagi na powyższe należy wskazać, że Pani powinna uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego na dokonanie w imieniu ubezwłasnowolnionego całkowicie działu spadku (jeżeli zarządza majątkiem ubezwłasnowolnionego i go reprezentuje).

Reprezentowanie osoby ubezwłasnowolnionej

W sprawie ważny jest art. 159 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, stosownie do którego „opiekun nie może reprezentować osób pozostających pod jego opieką:

1) przy czynnościach prawnych między tymi osobami;

2) przy czynnościach prawnych między jedną z tych osób a opiekunem albo jego małżonkiem, zstępnymi, wstępnymi lub rodzeństwem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz osoby pozostającej pod opieką”.

Według § 2 art. 159 „przepisy powyższe stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym”.

Sąd więc w takim postępowaniu prawdopodobnie wyznaczy kuratora do reprezentowania interesów Pani syna. Kurator ten może nie zezwolić na nieodpłatny dział spadku na Pani rzecz, gdyż co do zasady nie jest w interesie jego klienta (Pani syna).

W takiej sytuacji należałoby wystąpić do sądu opiekuńczego o ustanowienie dla ubezwłasnowolnionego częściowo kuratora do dokonania czynności (działu spadku) lub do reprezentacji przed sądem w toku postępowania działowego.

Jak więc Pani widzi, nie będzie łatwe w tej sytuacji uzyskanie przez Panią wyłącznej własności całości spadku, mimo nieposiadania przez Panią złych zamiarów. Jeżeli współwłaścicielem będzie Pani chory syn, to każdą czynność zbycia spadku będzie musiała Pani konsultować z sądem (wnosząc o zezwolenie na dokonanie takiej czynności).

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1961 r., 1 CO 16/61,
4. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 1982 r., sygn. akt I CR 234/82
5. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1996 r., sygn. akt II CRN 214/95

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.