• Data: 2023-11-22 • Autor: Tomasz Krupiński
Wiele osób zastanawia się, czy otrzymanie nieruchomości (w darowiźnie bądź spadku) wiązać się będzie z koniecznością zapłaty zachowku. Wszystko zależy od danej sytuacji, bo pojawia się tu wiele zmiennych. Warto wiedzieć, czy mieszkanie bądź dom zostają wliczone do majątku spadkowego i ile wyniesie zachowek. Z podobnym problemem zwróciła się do nas pani Helena:
Mąż ma dzieci z pierwszego małżeństwa. W zeszłym roku przekazał mi, swojej drugiej żonie, w darowiźnie dom. Rozumiem, że w razie jego śmierci muszę zapłacić jego dzieciom zachowek. Ma dwoje dorosłych dzieci. Darowizna miała wartość 100 tys. zł. Teraz ja inwestuję w ten dom. Od jakiej kwoty będę musiała zapłacić zachowek? Czy jest możliwość zmiany aktu notarialnego z darowizny na dożywocie, abym ustrzegła się ewentualnej wypłaty zachowku?
Zgodnie z treścią przepisu art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (K.c.) – zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Paragraf 2 cytowanego przepisu stanowi, że jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Obowiązek zapłacenia określonej sumy pieniężnej tytułem zachowku powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych. Osoby uprawnione nie mogą domagać się określonej części majątku spadkowego.
Uprawnienie do zachowku oparte jest na istnieniu bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym. Dlatego ustawa zakreśla krąg uprawnionych podmiotów stosunkowo wąsko. Zgodnie z art. 991 § 1 K.c. są to jedynie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Przy czym należy zauważyć, że powstanie tego uprawnienia jest uzależnione od tego, aby w konkretnym stanie faktycznym osoby te były powołane do spadku z ustawy. O kręgu podmiotów uprawnionych do zachowku decyduje chwila otwarcia spadku.
Zobacz również: Kupno domu od rodziców a zachowek
Udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku ustala się na podstawie przepisów ogólnych (art. 931 i n. K.c.) z uwzględnieniem zasady ustalonej w art. 992 K.c. i udział ten mnoży się następnie przez jedną drugą lub dwie trzecie. Pierwszą czynnością niezbędną do obliczenia zachowku należnego uprawnionemu jest więc ustalenie wartości spadku. Wartość spadku ustala się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku.
Prawo do zachowku i roszczenie o zachowek przysługują niezależnie od tego, czy spadkodawca pozostawił testament, czy też następuje dziedziczenie ustawowe. W razie bowiem dziedziczenia ustawowego spadkobiercy ustawowi mogą mieć roszczenie o uzupełnienie zachowku, a to wówczas, gdy ze względu na wielkość darowizn podlegających zaliczeniu do spadku wartość odziedziczonego majątku nie pokrywa należnego im zachowku. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 13 lutego 2004 (sygn. akt II CK 444/02, OSP 2007 nr 4, poz. 51), jeżeli uprawniony do zachowku dziedziczy z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Zobacz również: Sprzedaż nieruchomości a zachowek
Stanowisko to odzwierciedla również późniejszy wyrok Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2008 (sygn. akt III CSK 255/07, OSNC 2009 nr 3, poz. 47), w którym stwierdzono, że jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 K.c. Jeśli spadkodawca dokonał na rzecz określonej osoby darowizny, której przedmiot obejmuje cały spadek, to w grę wchodzi roszczenie uprawnionego o zachowek w stosunku do osoby obdarowanej na podstawie art. 1000 K.c., mające charakter „awaryjny” w tym sensie, że aktualizuje się „jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku”. Nie ulega zatem żadnej wątpliwości, że zachowek należy się osobom uprawnionym zarówno przy dziedziczeniu testamentowym, jak i ustawowym.
Wartość darowizny oznacza się według normy art. 995 K.c.:
„§ 1. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.”
Decydujący jest stan przedmiotu darowizny z dnia jej dokonania. Remonty i inwestycje po tej dacie nie mają żadnego znaczenia i nie mogą wpływać na wzrost wartości zachowku.
Można cofnąć umowę darowizny albo ją rozwiązać, a następnie zawrzeć umowę dożywocia. Mąż może również wydziedziczyć dzieci w testamencie, jeśli znalazłyby się ku temu podstawy.
Generalnie instytucja zachowku została pomyślana w ten sposób, aby zabezpieczyć roszczenia najbliższych członków rodziny w razie śmierci spadkodawcy. To jest istota tej instytucji.
Zobacz również: Roszczenie o uzupełnienie zachowku
Przykład 1
Pan Artur dostał od ojca w darowiźnie mieszkanie w bloku. Niedawno tata zmarł. Teraz pan Artur zastanawia się, jaka będzie wycena nieruchomości do zachowku, o którym zaczynają mówić siostry. Od prawnika dowie się, że faktycznie mieszkanie wejdzie do schedy spadkowej, a siostry, jako że nic nie otrzymały, mają prawo do zachowku.
Przykład 2
Pani Dorota otrzymała od ojca mieszkanie. Od 5 lat wiele w nie zainwestowała, robiąc kapitalny remont. Niedawno ojciec zmarł, a rodzeństwo i matka domagają się zachowku od pani Doroty. Ta martwiła się, że musi wziąć pod uwagę wartość nieruchomości po remontach (wynoszącą ok. 400 tys. zł), jednak okazało się, że brana jest pod uwagę obecna wartość, ale według stanu z dnia otrzymania mieszkania.
Warto orientować się w przepisach prawnych, żeby wiedzieć, jak dokonuje się wyceny nieruchomości do zachowku. Zwykle bowiem spadkobiercy, którzy nie otrzymali swojej części majątku po zmarłym, ubiegają się o zachowek od osoby obdarowanej.
Dziedziczenie bywa skomplikowane, a obliczanie wysokości zachowku w kontekście wartości nieruchomości to coś, co robimy rzadko. Warto w tych kwestiach zasięgnąć porady prawniczej, która rozjaśni wszystkie trudności związane z tematem.
Już teraz wypełnij formularz pod artykułem i zadaj pytanie naszemu prawnikowi.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/02
3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r., sygn. akt III CSK 255/07
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Tomasz Krupiński
Randa prawny.
Zapytaj prawnika
