• Autor: Bogusław Nowakowski
Niedawno zmarła moja mama, nie pozostawiając testamentu. Dowiedziałem się od brata, że w żadnej części nie dziedziczę po mamie jej domu, gdyż trzy lata temu otrzymał on notarialnie całą tę nieruchomość jako darowiznę z wyłączeniem majątku ze schedy spadkowej. Nie ma więcej zstępnych, tylko ja i brat. Proszę o informację: czy mam podstawę do domagania się zachowku po mamie?
Na wstępie wskażę, że nasze prawo odmiennie reguluje zaliczanie darowizn dla celów działu spadku (art. 1039-1046 Kodeksu
cywilnego) oraz dla celów ustalenia wysokości zachowku (art. 933-1011 K.c.).
Gdy przed otwarciem spadku (czyli śmiercią spadkodawcy) dochodzi do obdarowania spadkobiercy, to w grę wchodzą przepisy o zaliczaniu darowizn na tzw. schedę spadkową. Przepisy te wprowadzono, aby niejako czynić zadość zasadom współżycia społecznego, tj. aby nie było tak, że przed otwarciem spadku spadkodawca dokonuje znacznych darowizn na rzecz swojego przyszłego spadkobiercy, który po otwarciu spadku mógłby się jeszcze domagać spadkobrania z istniejących składników masy spadkowej. Taką sytuację przewidziano w przepisie art. 1039 K.c.; warto przytoczyć jego brzmienie w całości:
„§ 1.Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
§ 2. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego nie wymienionego w paragrafie poprzedzającym.
§ 3. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte”.
Jeżeli przyjrzeć się brzmieniu tego przepisu, to widać od razu, że jego podstawowym celem jest przywrócenie właściwych proporcji pomiędzy korzyściami uzyskiwanymi w ramach dziedziczenia ustawowego przez następujące kategorie podmiotów:
Zobacz również: Jak wyłączyć darowiznę ze schedy spadkowej?
Funkcja tego przepisu jest zatem prosta: w skład masy spadkowej po spadkobiercy wlicza się co do zasady dokonane przezeń darowizny oraz zapisy windykacyjne.
O ile jednak zaliczanie darowizn na poczet schedy spadkowej jest w prawie cywilnym zasadą i dotyczy jedynie dziedziczenia ustawowego (czyli sytuacji, gdy nie ma testamentu lub testament został unieważniony), to możliwe jest wyłączenie zastosowania powyższej regulacji. Służy temu człon drugi § 1 przepisu: „chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia”.
O ile umowa darowizny nie została wzruszona (co jest możliwe przede wszystkim na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego o bezwzględnych wadach oświadczeń woli, tj. art. 82 i 83 K.c.), to możliwe jest zastrzeżenie w niej, że darczyńca wyłącza konieczność zaliczenia w poczet schedy spadkowej przedmiotu darowizny. Takie postanowienie zawarto, jak wynika z udzielonych przez Pana informacji, w przedmiotowej umowie darowizny. Jest to zapewne przewidziane expressis verbis, czyli wprost w umowie darowizny. Najczęściej dokonuje się tego w postaci klauzuli: „darczyńca zwalnia obdarowanego z obowiązku zaliczenia w poczet schedy spadkowej przedmiotu niniejszej umowy”. W takim wypadku sprawa jest prosta i nie trzeba dokonywać zaliczenia.
Przepis ten wskazuje, że nawet okoliczności darowizny mogły wskazywać, że darczyńca chciał, aby darowizna została wyłączona ze schedy spadkowej. Może to mieć miejsce np. wtedy, gdy darczyńca ustnie zapewnił obdarowanego, przy obecności świadków, że taka jest jego wola. Przy tym taka deklaracja niewątpliwie wymaga odpowiedniego udowodnienia. Tutaj można poczynić kolejną uwagę: w każdym postępowaniu sądowym, czy to procesowym, czy nieprocesowym, najważniejsza jest możliwość udowodnienia, wykazania dowodami istnienia bądź nieistnienia danej okoliczności. Często zdarza się, że mimo że strona „ma rację”, przegrywa sprawę, ponieważ nie ma dowodów lub nieumiejętnie przeprowadza czynności dowodowe (np. wykazanie winy małżonka w procesie rozwodowym itd.).
Na temat oświadczenia darczyńcy-spadkodawcy i jego formy wypowiedziała się również doktryna prawnicza, zdaniem której oświadczenie spadkodawcy o zwolnieniu darowizny z obowiązku jej zaliczenia na schedę spadkową może być zamieszczone w umowie darowizny, w innej czynności prawnej (np. w testamencie), może też stanowić odrębne oświadczenie woli (art. 60). Nie wymaga się przy tym zachowania jakiejś szczególnej formy. (por. E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2011, s. 309, pkt 7. Odmiennie: J. Piątowski, Prawo spadkowe, Warszawa 2002, s. 245 – który uważa, iż późniejsze niż w chwili zawarcia umowy darowizny zwolnienie od obowiązku zaliczenia może nastąpić tylko w testamencie).
Odnosząc zatem powyższe rozważania do Pana sytuacji, uznać należałoby, że:
Co do zasady będzie Pan dziedziczyć po mamie na równi z innymi spadkobiercami i nie zaistnieje możliwość zaliczenia na poczet schedy po mamie darowizny dla brata. Powyższe znajdzie jednak zastosowanie jedynie w przypadku, gdy:
Tyle co do spadku i jego działu.
Zobacz również: Masa czynna spadku
Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
A jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Prawo do zachowku nie jest zależne, jak widać, od tego, czy Pan lub inni spadkobiercy otrzymali darowizny za życia spadkodawcy. Zależne jest od innych okoliczności (brak powołania do spadku w testamencie, stopień pokrewieństwa, brak darowizny, brak zapisu windykacyjnego w testamencie).
Brak obowiązku zaliczenia darowizny do schedy spadkowej dla potrzeb działu spadku nie wyłącza obowiązku zaliczenia darowizny do spadku dla potrzeb ustalenia zachowku.
Konstrukcja schedy spadkowej, oraz zaliczania (bądź nie) darowizny na jej rzecz, ma zastosowanie jedynie do działu spadku. Wynika to zarówno z umiejscowienia art. 1039 w tytule VIII księgi 4 Kodeksu cywilnego. Zaliczanie więc darowizn na schedę spadkową zostało umiejscowione w części kodeksu poświęconej wspólności majątku spadkowego i działowi spadku.
Jak wskazałem, kwestia zaliczania lub niezaliczania darowizny do schedy spadkowej nie ma wpływu na prawo do zachowku (o ile nie doszło do wydziedziczenia danej osoby w testamencie). Wysokość zachowku wylicza się bowiem w oparciu o tzw. substrat zachowku.
Przepisy dotyczące zachowku posiadają własne normy dotyczące zaliczania do substratu darowizn (co również przemawia na rzecz tego, aby dwóch instytucji – schedy spadkowej i substratu zachowku nie traktować jako jednej).
Otóż nie zalicza się do substratu zachowku (przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku ):
Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn:
– uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych – nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Zobacz również: Scheda spadkowa Kodeks karny
Są to jedyne przypadki nieuwzględniania darowizn przy wyliczaniu zachowku.
Według art. 993 K.c.: Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Zgodnie z art. 994 K.c.:
„§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.”
W zaistniałej sytuacji posiada Pan prawo do zachowku oraz podstawę do ubiegania się o zachowek.
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Bogusław Nowakowski
Radca prawny od 2005 roku, absolwentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Udziela porad z prawa cywilnego, pracy oraz rodzinnego, a także z zakresu procedury cywilnej i administracyjnej. Ma wieloletnie doświadczenie w stosowaniu prawa administracyjnego i samorządowego. Ukończyła również aplikację sądową. Obecnie prowadzi własną kancelarię prawną.
Zapytaj prawnika
