• Data: 2024-01-18 • Autor: Janusz Polanowski
Dziedziczenie majątku, szczególnie ziemi rolnej, jest skomplikowanym procesem prawnym, który może budzić wiele wątpliwości. Niniejszy artykuł wyjaśnia, jakie prawa przysługują dzieciom w kontekście dziedziczenia gospodarstwa rolnego rodziców. Przedstawia przepisy prawne związane z własnością nieruchomości, jak i potencjalne scenariusze dziedziczenia. Omawia również kwestie dotyczące testamentu i podziału majątku po śmierci rodziców. Powyższe zagadnienia analizuje na przykładzie sprawy pani Dagmary.
Pani Dagmara pochodzi z pięcioosobowej rodziny, ma siostrę (3 dzieci) i brata (3 dzieci). Pani Dagmara jest bezdzietną rozwódką w stałym partnerskim związku od 17 lat (od 14 lat żyje w UK). Rodzice przeszli na emeryturę, ale nie zrobili podziału majątku (mają gospodarstwo rolne – 18 hektarów) i raczej nie zrobią, prawdopodobnie nie napiszą również testamentu. Brat został z rodzicami w gospodarstwie rolnym i pomaga rodzicom. Pani Dagmara zapytała nas, jakie prawa i jaka cześć gospodarstwa rolnego rodziców przysługuje dzieciom. Poprosiła o wyjaśnienie tego, jak będzie wyglądało dziedziczenie gospodarstwa rolnego rodziców przez dzieci.
Słowa pani Dagmary wskazują na to, że odnośne składniki majątkowe (w tym nieruchomości gruntowe) mają żyjących współwłaścicieli – rodziców pani Dagmary. Współwłasność – od art. 195 do art. 221 K.c. – jest sposobem wykonywania (wariantem) własności. Ustawowe określenie własności zawarto w art. 140 K.c., który stanowi: „W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą”. Bardzo istotne jest sformułowanie „z wyłączeniem innych osób”. Wobec tego każda inna osoba – w tym z bardzo bliskiego grona rodzinnego – jest wyłączona od wykonywania uprawnień własnościowych.
Wobec powyższego, ściśle rzecz biorąc – akcentując użyty przez panią Dagmarę czas teraźniejszy (cytuję: „przysługuje”) – odpowiedź na zadane przez panią Dagmarę pytanie jest jednoznaczna: teraz (za życia obojga współwłaścicieli) żadnej innej osobie (w tym pani Dagmarze) nie przysługuje żadna „część majątku”. Rozważać za to można hipotezy dotyczące przyszłości – gdy umrze jeden ze współwłaścicieli albo oboje współwłaściciele (będący rodzicami pani Dagmary).
Zobacz również: Przepisanie gospodarstwa rolnego na jedno z dzieci
Wraz ze śmiercią człowieka dochodzi do otwarcia spadku po nim (art. 924 K.c.). Dopóki człowiek żyje, jest osobą fizyczną i przysługuje mu zdolność prawna (art. 8 K.c.). Nie ma prawnego obowiązku dzielenia się swym majątkiem (w tym dokonywania tak zwanych działów majątkowych) – niezależnie od tego, kto i jak bardzo liczy na cudzy majątek albo jego część. To dotyczy, między innymi, pani Dagmary oraz jej rodziców.
Kto może odziedziczyć gospodarstwo rolne? Z uwagi na (sformułowaną w art. 926 K.c.) regułę pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego (art. 941 i następne K.c.) przed dziedziczeniem ustawowym (art. 931 i następne K.c.), pozostawienie przez człowieka swego testamentu (art. 941 i następne K.c.) skutkuje dziedziczeniem testamentowym – dziedziczenie ustawowe ma miejsce, jeżeli spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu; w grę może wchodzić dziedziczenie częściowo testamentowe oraz dziedziczenie częściowo ustawowe. Każdemu człowiekowi, który ma pełną zdolność do czynności prawnych, przysługuje uprawnienie do sporządzenia testamentu. Testamenty ujawniane są w różny sposób. Niekiedy (ale dopiero po śmierci spadkodawcy) trzeba skorzystać z bazy danych o testamentach (odpłatnie możliwe w każdej polskiej kancelarii notarialnej).
Jeżeli należące do rodziców pani Dagmary składniki majątkowe (w tym nieruchomości gruntowe) wchodzą w skład wspólności majątkowej małżeńskiej, to – z uwagi na art. 43 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – prawdopodobnie należą one „po połowie” do każdego z małżonków; w art. 43 K.r.io. wyrażono regułę równości udziałów małżonków we wspólności majątkowej między nimi (od której to reguły dopuszczalne są odstępstwa).
Prawdopodobnie do wyjątków należą sytuacje, w których oboje małżonkowie umierają jednocześnie. W skład spadku (art. 922 K.c.) po człowieku wchodzi ogół jego składników majątkowych; zarówno aktywów, jak i pasywów (długów spadku) – z długami spadku wiąże się zagadnienie odpowiedzialności za długi spadkowe (art. 1030 i następne K.c.). Gdy umiera człowiek, który pozostawia owdowiałego małżonka, to w skład spadku po spadkodawcy wchodzą: składniki majątku osobistego spadkodawcy oraz udziały spadkodawcy we wspólności majątkowej małżeńskiej. W przypadku równości udziałów małżonków we wspólności majątkowej małżeńskiej trzeba po połowie podzielić wartość wspólności majątkowej małżeńskiej – połowa tej wartości należy do owdowiałego małżonka (a więc jest poza spadkiem po spadkodawcy); akcentuję to, ponieważ część ludzi błędnie zakłada, jakoby śmierć jednego z małżonków dotyczyła wprost całej wspólności majątkowej małżeńskiej – oczywiście, z działem spadku lub ze zniesieniem współwłasności mogą wiązać się różne wyzwania, ale warto podkreślić to, że owdowiały małżonek ma swój własny majątek.
Jeżeli rodzice pani Dagmary nie pozostawią po sobie testamentów, to po nich (osobie, która nie pozostawi testamentu) będzie miało miejsce dziedziczenie ustawowe (art. 931 i następne K.c.). Rodzice pani Dagmary mają zstępnych (w tym dzieci), więc najprawdopodobniej kluczowe znaczenie – w przypadku dziedziczenia ustawowego – będzie miał art. 931 K.c., który stanowi:
„§ 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
§ 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych”.
Zobacz również: Dziedziczenie gospodarstwa rolnego po mężu
Troje dzieci oraz owdowiały małżonek – taki hipotetyczny wariant wskazuje na dziedziczenie ziemi rolnej w częściach równych (w opisanej sytuacji: po 1/4); owdowiałemu małżonkowi przysługiwać więc będą własne składniki majątkowe (w tym prawdopodobnie połowa wartości wspólności majątkowej małżeńskiej) oraz udział 1/4 w spadku po spadkodawcy. Prawnie obojętne w dziedziczeniu (szczególnie w dziedziczeniu ustawowym) są wskazane przez panią Dagmarę szczegółowe okoliczności: stan cywilny dzieci, liczba wnucząt, miejsce zamieszkania poszczególnych osób, stan cywilny zstępnych (w tym dzieci), oficjalny albo nieoficjalny wariant bliskich relacji osobistych.
Po oficjalnym stwierdzeniu dziedziczenia gospodarstwa rolnego po śmierci właściciela w grę będzie mógł wchodzić dział spadku. Być może w jego trakcie ktoś (np. brat pani Dagmary) zgłosi swe roszczenia (np. związane z jego nakładami na majątek spadkowy). W grę mogą także wchodzić: zaliczenie na schedę spadkową oraz zachowek.
Przypadek pani Anny
Pani Anna, pochodząca z rolniczej rodziny, mieszka w mieście od wielu lat. Jej rodzice, którzy prowadzili duże gospodarstwo rolne, nie sporządzili testamentu. Po ich śmierci pani Anna i jej dwaj bracia stanęli przed koniecznością podziału 30-hektarowej ziemi. Jeden z braci, który przez lata pomagał rodzicom w gospodarstwie, domagał się większego udziału. Rodzeństwo musiało skorzystać z mediacji, aby osiągnąć sprawiedliwy podział majątku.
Historia pana Krzysztofa
Pan Krzysztof, odziedziczywszy po rodzicach niewielkie gospodarstwo rolne, zdecydował się na jego sprzedaż. Jego decyzja spotkała się z niezadowoleniem rodzeństwa, które chciało zachować ziemię w rodzinie. Konflikt między rodzeństwem nasilił się, gdy okazało się, że wartość ziemi znacznie wzrosła. Dopiero interwencja prawnika pozwoliła na wypracowanie kompromisu, polegającego na wynajęciu ziemi lokalnemu rolnikowi.
Sytuacja pana Jakuba
Pan Jakub, najmłodszy z trójki rodzeństwa, przejął odpowiedzialność za prowadzenie rodzinnego gospodarstwa po przejściu rodziców na emeryturę. Gdy nadszedł czas dziedziczenia, rodzice zdecydowali się na przepisanie większości ziemi na Jakuba, co wywołało konflikt z pozostałym rodzeństwem. Ostatecznie, dzięki porozumieniu, pan Jakub zobowiązał się do wypłaty odpowiednich sum pieniężnych swojemu rodzeństwu, co pozwoliło na zachowanie spokoju w rodzinie i sprawiedliwe rozwiązanie sporu.
Dziedziczenie ziemi rolnej po rodzicach może być procesem pełnym emocjonalnych i prawnych zawiłości. Kluczowe jest zrozumienie obowiązujących przepisów prawa oraz otwartość na dialog między członkami rodziny. Warto pamiętać, że każdy przypadek jest indywidualny i może wymagać skorzystania z profesjonalnej pomocy prawnej, aby osiągnąć sprawiedliwy i satysfakcjonujący wszystkie strony podział majątku.
Potrzebujesz pomocy prawnej w zakresie dziedziczenia ziemi rolnej? Skorzystaj z naszych profesjonalnych porad prawnych online oraz usług w zakresie sporządzania pism – szybko, wygodnie i zgodnie z obowiązującym prawem. Skontaktuj się z nami już dziś.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Janusz Polanowski
Radca prawny od 2005 roku, absolwentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Udziela porad z prawa cywilnego, pracy oraz rodzinnego, a także z zakresu procedury cywilnej i administracyjnej. Ma wieloletnie doświadczenie w stosowaniu prawa administracyjnego i samorządowego. Ukończyła również aplikację sądową. Obecnie prowadzi własną kancelarię prawną.
Zapytaj prawnika
