Dziedziczenie gospodarstwa rolnego przez żonę i dzieci

Zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych

Zgodnie z podstawową zasadą prawa spadkowego o zastosowaniu określonych przepisów decyduje data śmierci spadkodawcy. W myśl art. 924 Kodeksu cywilnego (K.c.): „spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy”. To oznacza, że do ustalenia kręgu spadkobierców należy stosować przepisy obowiązujące w dniu śmierci Pani męża. W tym okresie obowiązywały szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Należy tutaj wspomnieć, że przepisy dotyczące ograniczenia kręgu spadkobierców, którzy dziedziczą wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne, zostały uchylone z dniem 14 lutego 2011 r. na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. (sygn. akt. P 4/99). Rozstrzygnięto w nim, że przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych nie są zgodne z Konstytucją RP. Jeżeli zgon spadkodawcy miał miejsce przed dniem wejścia w życie wyroku TK (przed 13 lutego 2011 r.), szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych znajdą zastosowanie do ustalenia spadkobierców.

Stosownie do art. 926 § 1: „powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu”. Począwszy od wejścia w życie ustawy z 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321), która wprowadziła istotne zmiany w zakresie regulacji dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, zniesione zostały ograniczenia w zakresie testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych (uchylono art. 1065 K.c.). Poniżej omówione zasady obowiązują tylko w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych z ustawy.

Przy dziedziczeniu ustawowym gospodarstwo rolne pozostało wyodrębnioną częścią majątku spadkowego podlegającą szczególnym regułom. Przepisy szczególne o dziedziczeniu „spadku rolnego” stosuje się do gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha. Gospodarstwa rolne o mniejszej powierzchni podlegają przy dziedziczeniu ustawowym ogólnym regułom.

Definicja gospodarstwa rolnego

Definicję gospodarstwa rolnego zawiera art. 55³ K.c. Zgodnie z nim: „za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”.

Szczególne przesłanki dziedziczenia gospodarstwa rolnego wprowadzał art. 1059 K.c. W myśl tego art. w brzmieniu obowiązującym przed 14 lutego 2001 r.: „spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo

3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

4) są trwale niezdolni do pracy”.

Krąg spadkobierców dochodzących do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy ustala się zgodnie z art. 931-937 K.c. W pierwszej kolejności do dziedziczenia dochodzą zstępni i małżonek spadkodawcy. Jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych, do dziedziczenia dochodzą małżonek oraz rodzice i rodzeństwo lub zstępni rodzeństwa. Jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych, rodziców ani rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, jedynym uprawnionym pozostaje małżonek. Kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego ocenia się zgodnie z treścią art. 1059 K.c.

Dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne

Zgodnie z art. 670 Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.): „sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą”. Zakres kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku ograniczony jest więc do ustalenia kręgu spadkobierców i nie obejmuje składników wchodzących w skład masy spadkowej. Sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku nie ustala, czy spadkodawca pozostawił nieruchomość, czy wchodzi ona w skład masy spadkowej i czy jest dla niej urządzona księga wieczysta. Od powyższej zasady istnieje jednak wyjątek – sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku otwartego przed 13 lutego 2001 r. bada z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne. W stwierdzeniu nabycia spadku wymienia się więc osobno spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne oraz ich udziały w tym gospodarstwie.

Do działu spadku obejmującego gospodarstwo rolne według art. 1070 K.c. stosuje się odpowiednio przepisy o podziale gospodarstw rolnych przy zniesieniu współwłasności (art. 213-218 K.c.).

Podział wspólnego gospodarstwa rolnego może nastąpić poprzez podział fizyczny, przyznanie jednemu ze spadkobierców za spłatą na rzecz drugiego lub też przez sprzedaż gospodarstwa i podział kwoty uzyskanej ze sprzedaży pomiędzy spadkobierców odpowiednio do ich udziału w spadku.

Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli

Według art. 213 K.c.: „jeżeli zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd przyzna to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele”.

Stosownie zaś do art. 214 § 1 K.c.: „w razie braku zgody wszystkich współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego współwłaściciela”.

Według § 2 powyższego art.: „jeżeli warunki przewidziane w paragrafie poprzedzającym spełnia kilku współwłaścicieli albo jeżeli nie spełnia ich żaden ze współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia”.

„Na wniosek wszystkich współwłaścicieli sąd zarządzi sprzedaż gospodarstwa rolnego stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego” (art. 214 § 3 K.c.).

„Sprzedaż gospodarstwa rolnego sąd zarządzi również w wypadku niewyrażenia zgody przez żadnego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa” (art. 214 § 4 K.c.).

Jeżeli nie będzie zgody wszystkich współwłaścicieli co do sposobu działu spadku, to o dziale zadecyduje sąd na wniosek spadkobierców.

Jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego spadek obejmuje inne przedmioty majątkowe, udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku.

Sądowe zniesienie współwłasności gospodarstw rolnych

Powyższa szczególna regulacja dotyczy sądowego zniesienia współwłasności gospodarstw rolnych. Mowa tam przecież o tym, że „sąd przyzna gospodarstwo” (art. 213 i art. 214 § 1 i 2 K.c.) itd., zatem zastrzeżone przez ustawodawcę ograniczenia (zwłaszcza ograniczenia dopuszczalności podziału gospodarstwa rolnego) nie znajdują zastosowania w przypadku umownego zniesienia współwłasności. Strony w drodze umownego zniesienia współwłasności mogą swobodnie dysponować gospodarstwem rolnym, w tym przyznać gospodarstwo jednemu z nich na wyłączną własność. W takiej sytuacji strony mogą także zrezygnować z obowiązku spłat.

Instytucja aktu poświadczenia dziedziczenia zrównana jest w swych skutkach z prawomocnym postanowieniem sądu o stwierdzeniu nabycia spadku.

Zgodnie z art. 95c § 2 pkt 5 i art. 95f § 1 pkt 7 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 z późn. zm.) notariusz sporządzający akt poświadczenia dziedziczenia odbiera oświadczenie, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz który spośród spadkobierców powołanych do spadku z ustawy odpowiada warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, a w akcie poświadczenia dziedziczenia zamieszcza wskazanie spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne podlegające dziedziczeniu z ustawy oraz ich udziały w nim. Nie dotyczy to oczywiście spadków otwartych po 13 lutego 2001 r.

Podsumowując, z analizy stanu prawnego i faktycznego wynika, że do ustalenia kręgu spadkobierców po Pani mężu musiały zostać zastosowane przepisy obowiązujące w dniu jego śmierci. Według mojej wiedzy spadek rolny odziedziczyła Pani i synowie. Synowie jako małoletni dziedziczyli spadek z ustawy (art. 1059 pkt 3 K.c.).

Przekazanie gospodarstwa jednemu z synów

Osobną kwestią pozostaje dział spadku i fizyczne objęcie wyodrębnionej części majątku na własność. Do chwili działu spadku wszyscy Państwo są współwłaścicielami gospodarstwa rolnego. W zaistniałej sytuacji najlepszym rozwiązaniem będzie umowne zniesienie wspólności majątku spadkowego. W drodze umowy trójstronnej gospodarstwo rolne zostanie przekazane jednemu z Pani synów. Strony takiej umowy mogą także zrezygnować z przysługującej rekompensaty finansowej w razie uzyskania majątku spadkowego, który nie będzie wyczerpywał całego udziału spadkowego. W sytuacji sprzeciwu syna sprawa będzie musiała być rozstrzygnięta przez sąd, który będzie stosował art. 213 i nast. K.c.

Możliwe jest też rozdysponowanie swoim udziałem w gospodarstwie rolnym przez Panią w testamencie lub przekazanie go umową darowizny. W razie przekazania udziału spadkowego jednemu z synów, drugi, przebywający za granicą, pozostanie współwłaścicielem gospodarstwa rolnego.

Wydziedziczenie syna z zastosowaniem ustawowych przesłanek

Dopuszczalne jest wydziedziczenie syna z zastosowaniem ustawowych przesłanek. Zgodnie z art. 1008 K.c.: „spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”.

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Wydziedziczenie jest instytucją prawa cywilnego pozwalającą spadkodawcy na pozbawienie prawa do zachowku osób do niego uprawnionych z mocy ustawy, tj. zstępnych, małżonka i rodziców. Wydziedziczony zostaje potraktowany tak samo jak osoba, która nie dożyła chwili otwarcia spadku. Do spadku dochodzą wówczas dzieci i dalsi zstępni osoby wydziedziczonej. Tym samym dzieciom osoby wydziedziczonej przysługuje roszczenie o zachowek.

Proszę pamiętać, że zawierając umowę darowizny, dokonując umownego zniesienia współwłasności spadku czy też dysponując majątkiem spadkowym w drodze testamentu, może Pani przekazywać synowi tylko przypadającą na Panią część majątku spadkowego (ułamek). Nie można bowiem przekazać w drodze czynności prawnej więcej praw, niż się posiada.

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.