• Data: 2024-05-10 • Autor: Piotr Kowalski
W polskim porządku prawnym mamy do czynienia z dwoma typami dziedziczenia – z ustawy bądź testamentu. Nawet jeśli umierający człowiek w testamencie powołał do swojego majątku dowolne osoby (a bliskich skutecznie nie wydziedziczył), to jego małżonek czy dzieci mają prawo do zachowku. Podobnie będzie w przypadku przepisania np. nieruchomości za życia na jedno dziecko – pozostali dziedziczący w pierwszej linii mają prawo do zadośćuczynienia. Wiele osób jednak zastanawia się, czy da się coś zrobić, aby nie spłacać rodzeństwa. Poniższy artykuł podaje różne opcje, przykłady i odpowiada rzetelnie na to pytanie.
Na początek warto wyjaśnić, że zachowek to część majątku (w odpowiedniej wysokości), która przypadałaby danemu spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym. Jak mówi art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej K.c.): „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału”.
Wynik z niego, że sporządzony przez rodziców testament – jeśli nie uwzględnia wszystkich dzieci – spowoduje powstanie roszczenia o zachowek dla osób pominiętych. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy te inne dzieci nie otrzymały wcześniej od rodziców jakichś darowizn (czy to pieniężnych, czy rzeczowych).
Warto jednak wiedzieć, że spłata rodzeństwa po śmierci rodziców nie zawsze jest nieunikniona. Dopóki bowiem rodzice żyją, można zabezpieczyć się pewnymi sposobami przed obowiązkiem zapłaty zachowku po ich śmierci. Prawo polskie dopuszcza takie sytuacje, trzeba tylko wiedzieć, jak tego dokonać, o czym poniżej.
Zobacz również: Podział majątku spłata rodzeństwa
Gdy rodzice żyją i nie ma przesłanek np. do wydziedziczenia, najlepszym pomysłem na uniknięcie obowiązku spłaty zachowku w przyszłości jest przekazanie danego majątku na mocy umowy dożywocia. Mówi o tej opcji art. 908 § 1 K.c.: „jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym”.
§ 2 określa jeszcze bardziej szczegółowo, że „jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku, użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia”.
Jak więc widać, można w dużym stopniu dowolnie określać zakres i treść umowy dożywocia, w tym obowiązki nabywcy nieruchomości.
Warto w tym momencie sprecyzować, czym jest sama umowa dożywocia, bowiem z różnic między nią a darowizną wynika odmienne podejście do kwestii zachowku. Otóż o ile darowizna jest bezpłatnym przysporzeniem, o tyle dożywocie już nie – wiąże się bowiem z różnymi obowiązkami nałożonymi na nabywcę. Z tego względu, jeśli rodzice przekażą w ten sposób np. dom swojemu dziecku (mogąc oczywiście nadal w nim mieszkać aż do śmierci), to ono nie będzie musiało spłacać rodzeństwa po śmierci matki czy/i ojca.
Jeżeli testamenty rodziców zostały już sporządzone, wyjściem jest ich odwołanie. Kolejny krok to sporządzenie umowy dożywocia i na jej podstawie przekazanie danej nieruchomości na rzecz wybranego dziecka.
Zobacz również: Spłata rodzeństwa z darowizny
Jak wszystkie prawne formalności, tak i umowa dożywocia wiąże się z pewnymi kosztami. Obowiązują opłaty według taksy notarialnej. Jej wysokość zależy od wartości nieruchomości:
Warto pamiętać – zwłaszcza w przypadku nieruchomości o znacznej wartości – że maksymalna kwota płacona notariuszowi nie może być wyższa niż 10 tys. zł.
Oprócz taksy trzeba też liczyć się z opłatą 200 zł na wpis do księgi wieczystej oraz po 6 zł za każdą stronę wypisu. Dodatkowo płaci się 2% podatku PCC (pobiera go notariusz).
Innym sposobem na uniknięcie spłaty rodzeństwa jest wydziedziczenie tych dzieci. Trzeba jednak mieć ku temu podstawy, co reguluje art. 1008 K.c. Zgodnie z nim „spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawnieni:
1) wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”.
Wydziedziczenie dokonywane jest w testamencie, który musi być ważny. Aby zrobić to skutecznie, trzeba wziąć pod uwagę następujące wytyczne:
Należy wziąć pod uwagę jeszcze jedną kwestię. Otóż, jeśli rodzeństwo skutecznie wydziedziczone w testamencie będzie posiadać w chwili śmierci rodziców swoje dzieci, to one nabywają prawa do starania się o zachowek (od rodzeństwa ojca czy matki). Mówi o tym wprost art. 1011 K.c.: „zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę”.
Zobacz również: Jak zmusić do zapłaty zachowku?
Oczywiście same formalności związane z wydziedziczeniem – by było skuteczne i ważne – także wiążą się z pewnymi opłatami. Jest to kwota za sporządzenie testamentu zawierającego wydziedziczenie – u notariusza. Wynosi ona 150 zł netto, a więc doliczyć trzeba VAT i koszt wypisu. Łącznie dojdziemy do kwoty maksymalnie 200 zł.
Przykład 1
Pani Ewa miała jedynego brata, Adama, który niedawno zmarł. Rodzina wie, że zmarły pozostawił spore długi i znikomy majątek. Żona Adama oraz jego pełnoletni syn odrzucają spadek po zmarłym. Rodzice Adama i Ewy nie żyją. Następna więc w kolejności do dziedziczenia jest Ewa. Ona również odrzuca spadek w terminie 6 miesięcy od dnia odrzucenia go przez żonę i dziecko zmarłego brata. Dzięki temu Ewa nie odpowiada za długi brata po jego śmierci.
Przykład 2
Umiera pan Adam, który miał dwie siostry i żonę. Okazuje się, że pozostawił znaczne długi, więc rodzina nie chce brać za nie odpowiedzialności. Wszyscy po kolei odrzucają spadek u notariusza, robiąc to w kolejności wynikającej z Kodeksu cywilnego. Najpierw odrzuca spadek żona zmarłego, a potem żyjący ojciec – matka już nie żyje. Spadek przechodzi na siostry pana Adama. Jedna odrzuca go w swoim imieniu, bo nie ma dzieci. Druga odrzuca także spadek, ale przechodzi on na jej niepełnoletnią córkę. Siostra pana Adama musi więc wnieść do sądu rodzinnego wniosek o odrzucenie długów także w imieniu dziecka. Po wykonaniu tej czynności odpowiedzialność rodzeństwa (i ich dzieci) za długi zmarłego wygasa.
Jak widać, istnieją sposoby – zgodne z prawem i nietrudne – na uniknięcie spłaty zachowku rodzeństwu, które nie otrzymało spadku. Jeśli w naszej rodzinie występuje taka sytuacja, że z woli rodziców czy rodzica nieruchomość (bądź inny majątek) ma przypaść np. jednemu dziecku, warto zastanowić się, jak odciążyć je w przyszłości z zapłaty zachowku.
Do wyboru są dwie opcje – przepisanie domu, mieszkania itd. w umowie dożywocia. I to jest zwykle najlepsza opcja, zapewniająca także rodzicom spokój na starość i opiekę. Jako umowa inna niż darowizna nie powoduje doliczenia jej przedmiotu do spadku. W niektórych sytuacjach można też rozważyć wydziedziczenie niegodnych dzieci – o ile zachodzą ku temu przesłanki.
W każdej sytuacji na pewno warto wziąć pod uwagę skorzystanie z porady prawniczej dostosowanej do naszej konkretnej sytuacji.
Jak widać, interesująca wiele osób kwestia możliwości ominięcia spłaty rodzeństwa po otrzymaniu nieruchomości od rodziców, ma wiele aspektów. Zawsze należy analizować konkretny przypadek, szukając w danej sytuacji rozwiązań najlepszych. Nie wszyscy jednak dobrze orientują się w gąszczu przepisów prawnych, warto więc poszukać konsultacji prawniczej.
Można udać się do kancelarii i skorzystać z tradycyjnej oferty porad prawnych. Jest to jednak opcja kosztowna i czasami czasochłonna – w zależności od lokalnego rynku. Dlatego sporo osób wybiera konsultacje on-line. W krótszym czasie i za zdecydowanie mniejsze pieniądze możemy otrzymać równie rzetelną co na żywo analizę dokumentów spadkowych. Na jej podstawie doświadczony prawnik może przygotować dla nas m.in. oświadczenie o odrzuceniu spadku, zasugerować odpowiednie rozwiązanie – także związane z dożywociem lub wydziedziczeniem.
Godnym polecenia w tym zakresie jest funkcjonujący na rynku od kilkunastu lat portal ePorady24.pl. Warto sprawdzić, jak spojrzy na nasz przypadek prawnik specjalizujący się w prawie spadkowym. Indywidualna analiza sprawy pomoże dokonać najlepszego wyboru sposobu na to, by nie musieć spłacać rodzeństwa po śmierci rodziców.
Źródła:
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej - Dz.U. 2004 nr 148 poz. 1564
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
Zapytaj prawnika
