• Data: 2023-11-07 • Autor: Iryna Kowalczuk
Kwestie spadkowe, w tym związane z zachowkiem, bywają skomplikowane. Polskie prawo bowiem przewiduje wiele różnych sytuacji, które mogą zaistnieć w związku z dziedziczeniem. Z tego powodu nieraz pojawiają się w nas pytania, komu należy się spadek, kto ma prawo ubiegać się o zachowek. W niektórych przypadkach bowiem zachowek należy się nawet wnukom po dziadkach. Czy jednak zawsze tak jest? Powyższą kwestię rozwijamy w oparciu o pytanie naszego klienta, Pana Jakuba:
Babcia zmarła niedawno, a dziadek rok temu. Dziadkowie mieli 2 synów. Obydwaj żyją. Jeden z nich ma 3 synów (w tym mnie), drugi 2 córki. Dziadkowie jednemu z wnuków zapisali mieszkanie, a jednej z wnuczek – działkę. Prawdopodobnie przekazanie było testamentowe. Czy pozostałe wnuki (w tym ja) mogą się domagać zachowku?
Kwestia zachowku została uregulowana w przepisach art. 991–1011 Kodeksu cywilnego (K.c.).
Zachowek jest to część spadku należna osobom najbliższym zmarłego niezależnie od tego, kto został przez niego powołany do spadku w testamencie. Ustanowienie prawa do zachowku opiera się na założeniu, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swoim najbliższym.
W praktyce zachowek może być egzekwowany wtedy, gdy zmarły pozostawił testament, w którym albo w ogóle pominął osoby najbliższe, albo zapisał im zbyt małą część majątku. Problem zachowku nie istnieje, gdy osoby do niego uprawnione otrzymają w spadku po zmarłym lub w formie darowizny część majątku równą lub wyższą od tej, jaka należałaby się im z racji zachowku.
Zgodnie z art. 991 § 1 K.c.: „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.
I tutaj dochodzimy do sedna sprawy. O zachowek mogą wystąpić jedynie dzieci spadkodawcy, a nie jego wnuki.
Oznacza to, że jeżeli dzieci te żyją (a z Pana pytania wynika, że tak), to tylko one mogą domagać się zachowku od obdarowanych wnuków. Wnuki zmarłego mogłyby domagać się zachowku tylko wtedy, gdyby bezpośrednio po zmarłym dziedziczyły, czyli jeśli nie żyliby ich rodzice.
Zatem ani Pan, ani pozostałe wnuki nie są uprawnieni do żądania zachowku. Prawo to przysługuje Pana tacie i jego bratu. Tylko oni mogą domagać się w świetle prawa zachowku od obdarowanych wnuków.
Co do zasady roszczenie o zachowek należy wytoczyć przeciwko spadkobiercy (tutaj przeciwko obdarowanym wnukom) i domagać się zapłaty określonej kwoty pieniężnej, zależnej oczywiście od wartości przysługującego udziału spadkowego.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego punktem odniesienia przy obliczaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia spadku, będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1, art. 924 i 925 K.c.).
Jak widać, zasadniczo zachowek po dziadkach nie przysługuje wnukom – o ile ich rodzic żyje.
Trzeba pamiętać, że bardzo istotne podczas ustalania zachowku jest określenie wartości schedy, od której będzie on wyliczony. Od tego zależy, jaki komu przysługuje zachowek, kto i ile ma komu dopłacić. Na tę wartość składa się nie tylko to, co spadkodawca pozostawił w chwili śmierci. Ważnymi w Pana sprawie regulacjami prawnymi będą przepisy K.c. dotyczące doliczania do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę.
Stosownie do art. 993 K.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku – zgodnie z poniższymi przepisami – darowizny uczynione przez spadkodawcę.
Natomiast według art. 994 § 1 K.c. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Dlatego też w celu poznania ostatecznej wartości zachowku należy najpierw obliczyć wartość spadku zgodnie z jego stanem (składnikami, wierzytelnościami oraz długami) w chwili śmierci spadkodawcy, po czym obliczyć wartość tego spadku po cenach aktualnych (cenach spełnienia roszczenia o zapłatę zachowku) i dopiero dokonać kalkulacji ułamkowej wartości tego spadku stanowiącej odpowiedni zachowek.
Nie ma ustawowego obowiązku dokonywania obliczenia wartości składników majątku spadku i zachowku przez rzeczoznawcę i można tego dokonać samodzielnie. W razie jakiegokolwiek sporu między spadkobiercami a osobami zobowiązanym do zachowku co do jego wysokości niezbędne może się jednak okazać przeprowadzenie postępowania sądowego, w którym sąd może posiłkować się wiedzą biegłego – wówczas on wycenia wartość spadku i należnego zachowku.
Sposób na wyliczenie zachowku jest następujący:
Wartość spadku ustalona dla potrzeb obliczenia zachowku (wartość spadku + wartość darowizn) x udział danego spadkodawcy wynikający z dziedziczenia ustawowego x ułamek należnego zachowku (1/2 lub 2/3) - darowizny (lub wartość spadku, który otrzymał uprawniony do zachowku w spadku) dla uprawnionego do zachowku = wartość zachowku.
W niniejszych rozważaniach zakładam, że dziadkowie pozostawili testamenty, w których do całości swojego spadku powołali wskazanych przez Pana wnuków. Zastrzegam jednak, że jeżeli dziadkowie w testamentach dokonali zapisów określonych nieruchomości na konkretne osoby, to zachowek od tych zapisów nie należy się, zgodnie bowiem z art. 993 K.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń.
Zgodnie z art. 1007 K.c. roszczenie o zachowek wygasa po 5 latach od chwili ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy).
Aby skutecznie dochodzić zachowku, proponuję w pierwszej kolejności przeprowadzić postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku zarówno po babci, jak i po dziadku (o ile nie zostało jeszcze przeprowadzone), aby sąd zbadał ważność pozostawionego testamentu (może się okazać, że testament jest np. nieważny). W sytuacji gdyby się okazało, że testament jest ważny, to następnie należałoby wystąpić do obdarowanych wnuków z pisemnym wezwaniem o zapłatę zachowku w określonym terminie.
Oczywiście prawo do roszczenia o zachowek posiada Pana ojciec. Dopiero w przypadku jego śmierci roszczenie to zacznie przysługiwać jego dzieciom.
Jeżeli obdarowane wnuki nie odpowiedzą na wezwanie i nie zapłacą należnego zachowku, to wówczas pozostaje droga sądowa – złożenie pozwu o zachowek.
Przykład 1
Niedawno zmarła babcia pani Oli. Do dziedziczenia powołany jest jej syn i córka – matka Oli. Syn babci dwa lata przed jej śmiercią otrzymał od niej działkę i dom. Teraz jego siostra ma prawo do zachowku. Zachowek po babci nie należy się pani Oli, bo jej matka żyje.
Przykład 2
Karol i Magda to nastolatkowie, którzy stracili ojca w wypadku. Przed miesiącem zmarł ich dziadek. Cały swój majątek przepisał wnuczce, która jest kuzynką rodzeństwa. Teraz Karol i Magda mają prawo do zachowku po dziadku, bo ich rodzic nie żyje. O zachowek wystąpią do obdarowanej kuzynki.
Jak widać, znajomość prawa i jego zastosowania w różnych sytuacjach życiowych jest kluczowa w interpretacji przepisów spadkowych. Nieraz nasi krewni postępują w sposób nie do końca sprawiedliwy, przekazując swój dorobek na mocy testament bądź darowizny tylko wybranym osobom. Jeśli więc innym bliskim nic nie pozostanie, mają prawną możliwość ubiegania się o rodzaj rekompensaty, jakim jest zachowek. Warto jednak pamiętać, że zachowek po dziadkach przysługuje wnukom tylko wtedy, gdy ich rodzic nie żyje.
Jeśli w Twojej rodzinie pojawiła się kwestia zachowku i nie wiesz, komu się on należy, warto zwrócić się z tą kwestią do prawnika. Najlepiej wybrać doświadczoną osobę – dlatego oferujemy tylko porady prawników ze sporym stażem zawodowym.
Nie wahaj się, opisz swój problem w formularzu spod artykułu, a my szybko dokonamy wyceny usługi i sprawnie udzielimy porady prawnej.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Iryna Kowalczuk
Magister prawa, absolwentka Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Spraw Wewnętrznych Ukrainy, uzyskany tytuł: magister prawa ukraińskiego; ukończyła także Studium Podyplomowe prawa UE na Uniwersytecie Warszawskim. Doświadczenie nabyła w trakcie pracy w dwóch kancelariach adwokackich. Ze względu na biegłość w analizie różnorodnych zagadnień prawnych w serwisie ePorady24.pl pełniła funkcję administratora. Udzielała porad z zakresu prawa spadkowego i rodzinnego oraz w sprawach związanych z prawem ukraińskim. Biegle posługuje się zarówno językiem ukraińskim, rosyjskim, jak i polskim. Z serwisem spadek.info współpracowała od początku jego istnienia czyli od 2012 roku.
Zapytaj prawnika
