Jak obliczyć zachowek po ojcu i dochodzić swoich roszczeń, gdy żyje matka?

Zachowek - komu się należy?

Stosownie do art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego – zstępnym (dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

„Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia” (art. 991 § 2).

Jak wynika z powyższych przepisów, jest Pani niewątpliwie osobą uprawnioną do zachowku po zmarłym ojcu.

Kiedy można wystąpić o zachowek?

Z roszczeniem o zachowek można wystąpić dopiero po otwarciu spadku czyli po śmierci spadkodawcy.

Może Pani ubiegać się o zachowek po śmierci ojca (jak również w przyszłości po śmierci mamy) w przypadku, gdy nie otrzymała Pani porównywalnego co siostra majątku w wyniku darowizny (ojciec nie przekazał Pani w darowiźnie żadnych przedmiotów majątkowych) ani w wyniku dziedziczenia (ojciec nie pozostawił w spadku żadnych przedmiotów majątkowych). Ewentualnie może się Pani ubiegać o uzupełnienie zachowku, jeżeli owszem otrzymała Pani darowiznę od ojca lub uzyskała w wyniku dziedziczenia po nim jakieś przedmioty majątkowe, ale ich wartość jest mniejsza niż wartość zachowku.

Czy obdarowany musi zapłacić zachowek?

Według art. 993 „przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę”.

Art. 994 § 1 wskazuje natomiast, iż „przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku”.

Odpowiedzialność za zapłatę zachowku ponoszą nie tylko spadkobiercy, ale również osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowizny doliczane do spadku.

Stosownie do art. 1000 § 1 „jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny”.

Jak obliczyć zachowek po ojcu?

Dla obliczenia zachowku po Pani ojcu należy do spadku po nim doliczyć darowizny, jakich dokonał za swojego życia. Z pewnością do spadku należy zatem doliczyć darowizny na rzecz Pani siostry.

Jeżeli wspomniane przez Panią darowane mieszkanie wchodziło w skład majątku wspólnego małżeńskiego rodziców, to należy uznać (ze względu na domniemanie równości udziałów małżonków w majątku wspólnym), że ojciec podarował siostrze 1/2 udziału w nieruchomości, a więc w skład spadku po ojcu wejdzie wartość 1/2 darowizny na rzecz siostry.

Jeżeli przyjąć, że Pani ojciec nie pozostawił nic w spadku, to podstawą obliczenia zachowku będzie 0 (wartość spadku) + wartość 1/2 udziału w mieszkaniu darowanym siostrze.

Przyjmijmy dalej, że ojciec nie pozostawił testamentu i miał dwoje dzieci, tak więc spadek po nim nabyli spadkobiercy ustawowi – Pani, siostra oraz Pani mama, każda po 1/3 udziału. Jako że podstawą obliczenia zachowku jest udział 1/2 w nieruchomości, to może Pani żądać od siostry zachowku o wartości udziału 1/12 (1/6 z 1/2) mieszkania lub udziału 1/9 (2/9 z 1/2), jeżeli jest Pani trwale niezdolna do pracy.

W jaki sposób obliczyć wartość przedmiotu darowizny?

Dla interesujących Panią wyliczeń ważna jest również treść art. 995 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem „wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku”.

To znaczy – ile nieruchomość jest warta teraz, ale w stanie, w którym była w czasie dokonywania darowizny (nie dolicza się więc żadnych ewentualnych remontów, które podniosły wartość darowanej nieruchomości).

Czy roszczenie o zachowek może ulec przedawnieniu?

Roszczenie o zachowek, tak jak każde roszczenie majątkowe (tzn. posiadające wymierną wartość materialną), podlega przedawnieniu (art. 117 § 1 Kodeksu). Co właściwie oznacza przedawnienie roszczeń? To mianowicie, że po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że wyraźnie zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. W praktyce jeśli z wystąpieniem o zachowek od swojej siostry będzie Pani zwlekać i upłynie 5 lat, licząc od śmierci ojca, to musi Pani liczyć się z utratą zachowku, jeśli siostra podniesie zarzut przedawnienia Pani roszczenia.

Zgodnie z przepisem art. 1007 § 1 „roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu” (zaś roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku, czyli zasadniczo śmierci spadkodawcy). Przepis art. 1007 § 1 jest w zakresie swojego uregulowania jasny, nie pozostawia żadnej swobody interpretacyjnej i nie przewiduje żadnych wyjątków (tak również orzeczenie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 czerwca 2000 r., sygn. akt IV CKN 58/2000).

Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku

Aby skutecznie dochodzić zachowku, proponuję Pani w pierwszej kolejności przeprowadzić postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po Pani ojcu – aby móc wykazać w sądzie, że jest Pani jego spadkobierczynią ustawową.

Następnie powinna Pani wystąpić do swojej siostry z pisemnym wezwaniem o zapłatę zachowku w określonym terminie. Jeżeli siostra nie odpowie na wezwanie i nie zapłaci Pani należnego zachowku, to wówczas pozostaje Pani droga sądowa – złożenie pozwu o zachowek.

Do którego sądu wnieść pozew o zachowek i jakie są opłaty?

Sądem właściwym do wniesienia pozwu o zachowek jest wyłącznie sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Od pozwu o zachowek należy uiścić opłatę stosunkową, która wynosi 5% wartości przedmiotu sporu. Obliczoną kwotę należy zaokrąglić w górę do pełnego złotego. Opłatę wnosi się poprzez naklejenie znaków opłaty sądowej, gotówką w kasie sądu lub na rachunek bankowy (dołączając do pozwu dowód uiszczenia opłaty).

W opisanej sprawie należałoby zatem sporządzić odpowiednie pismo wzywającego do zapłaty zachowku, jak również wniosek do sądu o stwierdzenie nabycia spadku po Pani tacie.