• Data: 2023-12-25 • Autor: Iryna Kowalczuk
Kwestia zachowku jest jednym z bardziej skomplikowanych i emocjonalnych aspektów prawa spadkowego. Ten artykuł ma na celu wyjaśnienie, jak obliczyć zachowek, szczególnie w sytuacjach, gdy testament spadkodawcy pozostawia niektóre osoby bliskie bez udziału w spadku. Przykład pana Grzegorza, który zmaga się z dylematem zachowku dla syna swojego zmarłego brata, ilustruje, jak te zasady są stosowane w praktyce. Przeanalizujemy przepisy prawne, kroki prawne oraz obliczenia niezbędne do ustalenia wysokości zachowku, aby pomóc czytelnikom lepiej zrozumieć ten złożony proces.
Zmarła mama pana Grzegorza. Pozostawiała testament, w którym przekazała jemu oraz dwojgu pozostałym dzieciom mieszkanie. Pan Grzegorz zwrócił się do nas z pytaniem o zachowek, bo mieli jeszcze jednego brata, który zmarł przed laty, osierocając syna. Spadkobiercy chcieli wiedzieć, czy bratankowi przysługuje zachowek po babci. A jeżeli tak, jak go obliczyć i jakie kroki prawne syn zmarłego powinien podjąć, aby się o niego skutecznie upomnieć?
Kwestia zachowku została uregulowana w przepisach art. 991-1011 Kodeksu cywilnego (K.c.).
Zachowek jest to część spadku należna najbliższym zmarłego niezależnie od tego, kto został przez niego powołany do spadku w testamencie. Ustanowienie prawa do zachowku opiera się na założeniu, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swoim najbliższym.
W praktyce zachowek może być egzekwowany wtedy, gdy zmarły pozostawił testament, w którym albo w ogóle pominął osoby najbliższe, albo zapisał im zbyt małą część majątku. Problem zachowku nie istnieje, gdy osoby do niego uprawnione otrzymają w spadku po zmarłym lub w formie darowizny część majątku równą lub wyższą od tej, jaka należałaby się im z racji zachowku.
Zgodnie z art. 991 K.c.: „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.
W sprawie pana Grzegorza bratanek, syn jego zmarłego brata (jako jego zstępny), który nic nie otrzymał w testamencie, jest uprawniony do żądania zapłaty zachowku od spadkobierców testamentowych, czyli od pana Grzegorza i jego rodzeństwa. Interesy majątkowe bratanka są bowiem chronione przez wyżej wymienione przypisy prawa.
Co do zasady, roszczenie o zachowek należy wytoczyć przeciwko spadkobiercy i domagać się zapłaty określonej kwoty pieniężnej, zależnej oczywiście od wartości przysługującego udziału spadkowego.
Według art. 1007 K.c. roszczenie o zachowek wygasa po pięciu latach od chwili ogłoszenia testamentu.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego punktem odniesienia przy obliczaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb ustalenia wysokości należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia spadku, będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1, art. 924 i 925 K.c.).
Aby dowiedzieć się, jakiej wysokości zachowek będzie przysługiwał bratankowi pana Grzegorza, należy najpierw oszacować wartość spadku zgodnie z jego stanem (składnikami, wierzytelnościami oraz długami) z chwili śmierci spadkodawcy, następnie wyliczyć jego wartość po aktualnych cenach (cenach spełnienia roszczenia o zapłatę zachowku) i dopiero na końcu – ułamkową wartość tego spadku, stanowiącą zachowek.
Nie ma ustawowego obowiązku dokonywania obliczenia wartości składników majątku spadku i zachowku przez rzeczoznawcę – można zrobić to samodzielnie. W razie jakiegokolwiek sporu pomiędzy spadkobiercami a osobami uprawnionymi do zachowku co do jego wysokości niezbędne może się jednak okazać przeprowadzenie postępowania sądowego, w którym sąd może posiłkować się wiedzą biegłego – wówczas on wycenia wartość spadku i należnego zachowku.
Aby ustalić wysokość należnego synowi zmarłego brata zachowku, należy obliczyć wartość aktywów spadku pozostawionego przez spadkodawcę, czyli mamę pana Grzegorza. W tym celu należy zsumować wartość przedmiotów spadkowych pozostawionych przez zmarłą oraz odjąć od tej kwoty pasywa spadku (długi spadkowe). Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy.
Wartość spadku ustaloną dla potrzeb obliczenia zachowku mnożymy przez udział danego spadkobiercy wynikający z dziedziczenia ustawowego oraz przez ułamek należnego zachowku, a od wyniku odejmujemy darowizny dla uprawnionego do zachowku. W ten sposób otrzymujemy wartość zachowku.
Dla celów wyliczenia zachowku należy przyjąć sytuację taką, jakby nie został sporządzony testament na rzecz pana Grzegorza i pozostałej dwójki jego rodzeństwa.
Wówczas spadek po ich mamie dziedziczyliby pan Grzegorz, jego dwoje rodzeństwa i syn zmarłego brata, każde po 1/4. Należny zatem bratankowi zachowek będzie wynosił 1/8 wartości spadku (1/2 x 1/4) lub 1/6 (2/3 x 1/4) – jeśli w chwili śmierci mamy jej wnuk był trwale niezdolny do pracy lub nieletni.
Jeśli bratanek wystąpi do wujostwa z wezwaniem o zapłatę zachowku w ciągu 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu, to doradzałabym panu Grzegorzowi i rodzeństwu dobrowolnie zapłacić zachowek. Jeśli nie uda się w rodzinie porozumieć co do jego wysokości, sprawa zapewne trafi do sądu, a co za tym idzie – pan Grzegorz i pozostali spadkobiercy mogą zostać obciążeni dodatkowymi kosztami, bowiem strona, która przegra sprawę, ponosi koszty procesu.
Zachowek od przedsiębiorstwa
Majątek zmarłego Zygmunta stanowiła dobrze prosperująca firma, do majątku której należały nieruchomości mieszkalne i działki, a także luksusowa kamienica. Zygmunt wszystko zapisał w testamencie starszemu synowi i córce, a pominął najmłodszego syna, z którego wyborami życiowymi się nigdy nie zgadzał. Najmłodszy syn wystąpił o zachowek. Spadkobiercy Zygmunta porozumieli się z bratem co do jego wysokości i wypłacili mu ustaloną kwotę.
Zachowek dla wnuczki
Józefa miała troje dzieci. Dwoje z nich było zawsze przy niej, mieszkali w tej samej miejscowości. Najstarsza córka zmarła młodo, zostawiając męża i syna. Zięć wyjechał wraz z dzieckiem za granicę i tam założył nową rodzinę. Józefa przed śmiercią spisała testament na dwójkę swoich dzieci, pomijając wnuka, z którym nie miała kontaktu. Gdy zmarła, na pogrzeb przybył wnuk i z dużym żalem przyjął informację, że babcia całkiem o nim zapomniała. Za radą prawnika wystąpił do wujka i ciotki o zachowek.
Zachowek dla córek
Krystyna była osobą apodyktyczną, jej relacje z córkami układały się raz lepiej, raz gorzej. Miała skłonność do wtrącania się do ich życia, co psuło relacje rodzinne. Z biegiem lat Krystyna podupadła na zdrowiu, a jedyną osobą, którą tolerowała w swoim otoczeniu, była najstarsza wnuczka. On to po śmierci babci wszystko odziedziczyła na mocy testamentu. Jej matka się z tym pogodziła, ale ciotka postanowiła wystąpić o zachowek. Panie nie porozumiały się jednak co do jego wysokości i sprawa musiała być rozstrzygnięta przez sąd.
Prawo do zachowku jest ważnym elementem prawa spadkowego, które chroni interesy najbliższych zmarłego, nawet jeśli nie zostali wskazani w testamencie. Przykłady przedstawione w tym artykule pokazują, jak różnorodne i skomplikowane mogą być sytuacje, w których zachowek odgrywa kluczową rolę. Ważne jest, aby pamiętać o terminach i procedurach prawnych związanych z dochodzeniem zachowku, a także o tym, że jego wysokość zależy od wartości majątku pozostawionego przez spadkodawcę. Rozsądne rozwiązanie sporów o zachowek, najlepiej w drodze porozumienia, może zapobiec dalszym konfliktom rodzinnym i kosztownym procesom sądowym.
Potrzebujesz pomocy w spawie spadkowej? Masz wątpliwości co do prawa do zachowku i nie wiesz, jak się go wylicza? Skontaktuj się z nami! Oferujemy profesjonalne porady prawne online oraz pomoc w redagowaniu pism, dostosowanych do Twoich indywidualnych potrzeb. Zapraszamy do kontaktu poprzez formularz umieszczony pod tekstem.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Iryna Kowalczuk
Magister prawa, absolwentka Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Spraw Wewnętrznych Ukrainy, uzyskany tytuł: magister prawa ukraińskiego; ukończyła także Studium Podyplomowe prawa UE na Uniwersytecie Warszawskim. Doświadczenie nabyła w trakcie pracy w dwóch kancelariach adwokackich. Ze względu na biegłość w analizie różnorodnych zagadnień prawnych w serwisie ePorady24.pl pełniła funkcję administratora. Udzielała porad z zakresu prawa spadkowego i rodzinnego oraz w sprawach związanych z prawem ukraińskim. Biegle posługuje się zarówno językiem ukraińskim, rosyjskim, jak i polskim. Z serwisem spadek.info współpracowała od początku jego istnienia czyli od 2012 roku.
Zapytaj prawnika
