Jak zabezpieczyć swoje prawa do spadku, gdy w rodzinie są nieletni?

Zachowek – co to za roszczenie i kiedy występuje?

Podstawę prawną do udzielenia odpowiedzi na zadane przez Panią pytanie stanowi ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2022 r., poz. 1360; dalej „K.c.”). Zgodnie z art. 991 §1 K.c. – zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udział spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Jak obliczyć zachowek?

Jeżeli chodzi o wzór, za pomocą którego można obliczyć wartość należnego zachowku, to warto skorzystać ze wzoru zaproponowanego przez B. Kordasiewicza w pozycji „System prawa prywatnego. Prawo spadkowe ” t. 10, Warszawa 2013 r. (s. 976):

Z= ½ [2/3] x a x (b + c) gdzie:

Z – wysokość należnego zachowku,

½ [2/3] – współczynnik wynikający z art. 991 K.c.,

a – wysokość udziału spadkowego należnego uprawnionemu przy dziedziczeniu z ustawy,

b – czysta wartość spadku,

c – wartość darowizn doliczanych do spadku dla potrzeb obliczenia zachowku (art. 994-995 K.c.).

Stosowanie wyżej wskazanego wzoru przy obliczaniu zachowku potwierdzono m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 8 maja 2013 r. sygn. akt. I ACa 66/13: „obliczenie zachowku polega na ustaleniu wysokości sumy pieniężnej, jakiej uprawniony do zachowku może domagać się na podstawie art. 991 § 2 K.c. od spadkobiercy powołanego. Samą wysokość zachowku ustala się za pomocą obliczeń, które w zasadzie przebiegają w trzech etapach: najpierw ustala się udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, udział ten jest wyrażony odpowiednim ułamkiem, potem ustala się substrat zachowku, który po przemnożeniu przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, daje nam poszukiwaną wielkość, czyli wielkość zachowku. Aby ustalić substrat zachowku, należy przede wszystkim określić tzw. czystą wartość spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę między wartością stanu czynnego spadku a wartością stanu biernego spadku”.

Ustalenie danych o majątku spadkodawcy i o darowiznach za życia

Zatem, aby obliczyć wysokość należnego zachowku należy posiadać następujące informacje:

• co wchodziło w skład spadku po zmarłym,
• jeżeli w skład spadku po zmarłym wchodziła nieruchomość, to należy znać numer księgi wieczystej, o ile została założona,
• należy ustalić, czy są długi spadkowe oraz jaka jest ich wartość,
• należy ustalić, czy spadkodawca dokonywał na rzecz synów Pani zmarłego brata, którzy ewentualnie wystąpiliby z roszczeniem o zachowek, jakiś darowizn za życia, jeśli tak, to jakich (można wykazywać za pomocą świadków później w sądzie, że takie darowizny były dokonywane).

W sytuacji przedstawionej przez Panią będzie znajdował zastosowanie jeszcze jeden przepis, a mianowicie art. 999 K.c., zgodnie z którym – jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Zatem odpowiedzialność co do wypłaty zachowku będzie ograniczona, tj. będzie obejmowała kwotę, która przekracza przysługujący na rzecz Pani zachowek (ponieważ Pani również byłaby uprawniona do zachowku). Po ustaleniu wyżej wskazanych informacji dojdzie do obliczenia należnego zachowku.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Proszę również pamiętać, że roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu, co oznacza, że po upływie okresu przedawnienia nie będzie można dochodzić tego roszczenia skutecznie na drodze przymusu sądowego. W przypadku bowiem podniesienia zarzutu przedawnienia przez osobę pozwaną w sprawie powództwo o zachowek zostanie oddalone, a zatem nieuwzględnione. Zgodnie z art. 1007 § 1 K.c. roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Natomiast zgodnie z § 2 roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Umowa o dożywocie zawarta z rodzicami

W Pani przypadku, aby uniknąć obowiązku zapłaty zachowku, ponieważ zapewne nieruchomość w postaci domu jest więcej warta niż działka rola, która miałaby przypaść dzieciom brata, rekomendowałabym, aby Pani rodzicie przekazali Pani tę nieruchomość teraz, poprzez zawarcie z Panią umowy o dożywocie. Zgodnie z art. 908 § 1 K.c. – jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Nadto zgodnie z § 2 – jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku, użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia. Zasadne byłoby ustanowienie służebności mieszkania na rzecz Pani rodziców.

Wskazać należy, że umowa dożywocia jest to tzw. umowa o funkcji alimentacyjnej, wykorzystywana głównie w celu zapewnienia pieczy i środków utrzymania osobom starszym albo niepełnosprawnym, które w zamian za przeniesienie własności nieruchomości uzyskują szereg świadczeń, które zapewniają im byt. Dodatkowo świadczenia składające się na treść prawa dożywocia są określone bardzo szeroko i w sposób niewyczerpujący, co oznacza, że treść umowy może być rozszerzana przez strony.

Przekazanie działki rolnej za życia, czyli darowizna

Przekazanie nieruchomości w takiej formie już za życia spowoduje, że nie będzie się to wliczać jako darowizna dla Pani, ani też większa część majątku spadkowego. Natomiast w przypadku dzieci brata, uważam, że zasadne jest przekazanie im w testamencie tej działki rolnej. Jeżeli przekazanie ma nastąpić za życia, to można tego dokonać poprzez darowiznę. Lepiej, żeby przekazać nieruchomość rolną, niż pieniądze z jej sprzedaży.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 8 maja 2013 r. sygn. akt. I ACa 66/13

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.