• Data: 2023-10-13 • Autor: Janusz Polanowski
Jesteśmy z mężem po sześćdziesiątce, mieliśmy dwóch synów. Starszy syn zmarł w wieku trzydziestu pięciu lat, zostawiając żonę, z którą był w trakcie rozwodu, i ośmioletniego wówczas syna. Drugi syn jest żonaty i ma dwoje dzieci. Mamy z mężem sporządzone wzajemne testamenty. I tu pojawia się problem i pytanie. Co w sytuacji, gdy oboje z mężem umrzemy jednocześnie? Jak sporządzić testament, żeby synowa po zmarłym synu nie miała żadnych praw do spadku i nie mogła zarządzać spadkiem wnuka? Chcemy, żeby ewentualnym spadkiem zarządzał drugi syn. Synowa jest w nowym związku. Z tego, co wiemy, niedługo urodzi i nie chcielibyśmy, żeby miała jakikolwiek wpływ na spadek. Czy synowa cokolwiek po nas dziedziczy jako spadkobierczyni po mężu, który nie żyje? Spotkaliśmy się z różnymi interpretacjami. Byliśmy z mężem u notariusza i jest problem z takim opisaniem testamentu, że w pierwszej kolejności przekazujemy majątek na siebie z mężem, ale z zastrzeżeniem, że jakbyśmy zmarli jednocześnie, to dziedziczą syn i wnuk, ale jego mama nie zarządza tym spadkiem. Co możemy zrobić w tej sytuacji?
Zacznijmy od podziękowania za ponowny przejaw zaufania oraz zwrócenia uwagi na to, że na przedstawione przez Państwa zagadnienia można spojrzeć zarówno wąsko, jak i szeroko.
Wąskie ujęcie dałoby się ograniczyć do artykułu 102 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (skrótowo: K.r.io.) oraz jego omówienia (aczkolwiek omówienie wolno traktować jako „pomost” do ujęcia szerszego). Artykuł 102 K.r.io. stanowi: „W umowie darowizny albo w testamencie można zastrzec, że przedmioty przypadające dziecku z tytułu darowizny lub testamentu nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. W wypadku takim, gdy darczyńca lub spadkodawca nie wyznaczył zarządcy, sprawuje zarząd kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy”. Zacytowany przepis ustawowy jest jednym z przepisów o władzy rodzicielskiej oraz jej sprawowaniu (art. 92 i następne K.r.io.). Bardzo ważne jest to, że władza rodzicielska ustaje (z mocy prawa, a więc bez potrzeby dokonania jakiejkolwiek czynności prawnej lub wydania jakiegokolwiek orzeczenia) wraz z uzyskaniem przez dziecko pełnoletniości (to może pomóc w podejmowaniu przez Państwa decyzji). To bardzo ważne (również z uwagi na ujęcie szersze), że ustawodawca wskazuje wyraźny podział: umowa (w tym przypadku umowa darowizny) oraz testament – oba te aspekty (w Polsce) uregulowano głównie w przepisach Kodeksu cywilnego (skrótowo: K.c.). Umowy są zaliczane do czynności prawnych między żyjącymi (po łacinie: inter vivos), a testamenty są czynnościami prawnymi dokonywanymi na wypadek śmierci (po łacinie: mortis causa).
Wyżej przedstawione brzmienie artykułu 102 K.r.io. jednoznacznie wskazuje na to, że darczyńca w umowie darowizny (art. 888 i następne K.c.) lub spadkodawca (a dokładniej: przyszły spadkodawca) w swym testamencie (art. 941 i następne K.c.) jest uprawniony wyznaczyć zarządcę składników majątkowych podarowanych lub „wyznaczonych” testamentowo niepełnoletniemu człowiekowi. Przepisy o pełnoletniości i związanej z nią zdolności do czynności prawnych zawarto w art. 10 i następnych K.c. Wyznaczenie zarządcy (np. przewidziane w art. 102 K.r.io.) modyfikuje w praktyce to, że zajmowanie się majątkiem dziecka (niepełnoletniego) z reguły jest przejawem sprawowania władzy rodzicielskiej. Zawarte w art. 102 K.r.io. uregulowanie dotyczy składników majątkowych, które niepełnoletni obdarowany lub spadkobierca nabywa na podstawie (odpowiednio) umowy darowizny lub dziedziczenia – pozostałe składniki majątkowe należące do małoletniego na ogół podlegają regułom ogólnym (uregulowanym w przepisach o zdolności do czynności prawnych oraz w przepisach o władzy rodzicielskiej i jej sprawowaniu, czyli w przepisach, w dużym stopniu, dotyczących uprawnień rodziców albo rodzica dziecka (niepełnoletniego). Oczywiście, wyznaczenie zarządcy (uregulowane w art. 102 K.r.io.) może okazać się bezprzedmiotowe w przypadku przyjęcia darowizny lub dziedziczenia przez człowieka już pełnoletniego (art. 10 K.c.), niezależnie od jego rzeczywistej dojrzałości. Czasem w grę może wchodzić jakaś poważna przeszkoda w przyjęciu obowiązków zarządcy lub w ich wykonywaniu. Może chodzić np. o poważną chorobę, długotrwały pobyt w oddalonym miejscu (np. w związku z zarobkowaniem) lub o odwołanie zarządcy przez „sąd opiekuńczy” (którym, w pierwszej instancji, jest sąd rejonowy). Szczególnie z uwagi na (nawet tylko potencjalne) przeszkody lub poważne wyzwania warto rozważyć wskazanie np. dwóch albo trzech godnych zaufania osób, które w umowie darowizny (najlepiej w samej umowie, także w celu uniknięcia sporów) lub w testamencie zostałyby wskazane jako zarządca lub „potencjalny zarządca”.
W praktyce raczej rzadko zdarza się równoczesna śmierć obojga małżonków. Dochodzi do tego np. podczas zdarzeń dramatycznych o gwałtownym przebiegu – np. dużej rozmiarów katastrofy (naturalnej lub związanej z techniką). O wiele częstsze jest pozostawienie owdowiałego małżonka – także taki wariant warto przynajmniej poważnie rozważyć oraz odzwierciedlić w swych testamentach.
Wspomniałem o testamentach (używając liczby mnogiej), ponieważ po każdym człowieku pozostaje odrębny spadek (ustawowo określony w art. 922 K.c.) – do otwarcia spadku dochodzi wraz ze śmiercią spadkodawcy (art. 924 K.c.). W dziedziczeniu ustawowym (art. 931 i następne K.c.) owdowiały małżonek dziedziczy przynajmniej ¼ (wartości) spadku (jeżeli dziedziczy wraz z przynajmniej jednym zstępnym spadkodawcy) albo ½ (wartości) spadku (jeśli dziedziczy z – innymi niż zstępni spadkodawcy – krewnymi spadkodawcy). Małżonkowie nie powinni być krewnymi, w rozumieniu prawa, zwłaszcza osobami blisko ze sobą spokrewnionymi. Dziedziczenie ustawowe ma miejsce, jeśli spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu.
Regułę dziedziczenia testamentowego (art. 941 i następne K.c.) przed dziedziczeniem ustawowym (art. 931 i następne K.c.) ustanowiono w art. 926 K.c. Po każdym człowieku (ujmowanym jako spadkodawca) pozostaje odrębny spadek. Z tym wiąże się to, że testament powinien zawierać rozrządzenie majątkowe na wypadek śmierci jednego człowieka. Z uwagi na orzecznictwo sądowe dość często udaje się uratować ważność testamentów „wspólnych” (jako testamentów wzajemnych małżonków), ale linie orzecznicze zmieniają się – gdyby doszło do istotnej zmiany w odnośnym zakresie, to w całkiem wielu przypadkach mogłoby wchodzić dziedziczenie ustawowe lub na podstawie testamentów wcześniej przez określonych ludzi sporządzonych. Państwa pomysł można uznać (w jakimś stopniu) za wolę dokonania (przynajmniej częściowo) podstawienia testamentowego – zwłaszcza podstawienia zwykłego, uregulowanego w art. 963 K.c. – „Można powołać spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie)”. Podstawienie powiernicze (art. 964 K.c.) bywa wyzwaniem (np. skutkującym sporami).
Państwo są uprawnieni swym testamentom nadać treść przez siebie ustaloną. Gdyby Państwa wolą było wyznaczenie składników spadku (spadków) w sposób precyzyjny dla poszczególnych osób, to proszę rozważyć skorzystanie z zapisu windykacyjnego (art. 9811 i następne K.c.) – w takim przypadku testament należy sporządzić w formie aktu notarialnego.
Obca mi jest intencja wskazywania, jaka miałaby być treść Państwa (ewentualnych) testamentów. Proponuję jednak w swej strategii działania uwzględnić zagadnienia majątkowe – np. przez zestawienie swej sytuacji zarobkowej i majątkowej z przepisami o zagadnieniach majątkowych w małżeństwie (art. 31 i następne K.r.io.). Być może w planowaniu sytuacji przyszłych pomogłaby Państwu również lektura początkowych artykułów ustawy o własności lokali – niekiedy ustanowienie odrębnej własności lokali może przyczynić się do tego, że człowiek będzie miał swe wyłącznie własne lokum (bez współwłasności lub wspólności majątku spadkowego).
Państwo zaakcentowali wolę „odseparowania” Państwa (byłej) synowej od spraw majątkowych Państwa rodziny. Nawet w przypadku ustanowienia spadkobiercą wyłącznie owdowiałego małżonka proszę liczyć się z żądaniem wypłacenia (równowartości) zachowku (art. 993 i następne K.c.). Być może jakaś (stosownej wartości i dobrze udokumentowana) darowizna na rzecz wnuka okazałaby się dobrym wariantem.
Testament z zapisem windykacyjnym
Pani Anna i Pan Jan, po sześćdziesiątce, obawiali się, że w przypadku ich jednoczesnej śmierci, spadek po nich przejmie była synowa, co mogłoby zaszkodzić ich wnukowi. Postanowili skonsultować się z notariuszem i sporządzić testamenty z zapisem windykacyjnym. Dzięki temu precyzyjnie określili, że cały majątek przejdzie na ich syna i wnuka, ale zarządcą spadku do czasu osiągnięcia pełnoletności wnuka zostanie drugi syn. Takie rozwiązanie zabezpieczyło majątek i zapewniło, że była synowa nie będzie miała wpływu na zarządzanie spadkiem.
Wyznaczenie kuratora
Państwo Kowalscy mieli podobny problem. Ich syn zmarł, zostawiając żonę, z którą był w trakcie rozwodu, i małego syna. Aby zabezpieczyć majątek, postanowili skorzystać z przepisu Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który pozwala wyznaczyć zarządcę spadku. W testamencie zapisali, że zarządcą majątku wnuka zostanie kurator wyznaczony przez sąd opiekuńczy, w przypadku braku wskazanej osoby. Dzięki temu byli pewni, że synowa nie będzie miała wpływu na zarządzanie majątkiem wnuka.
Podstawienie testamentowe
Małżeństwo Nowaków, chcąc uniknąć problemów z zarządzaniem spadkiem po ich śmierci, postanowiło skorzystać z podstawienia testamentowego. Sporządzili testamenty, w których zapisali, że w przypadku ich jednoczesnej śmierci, spadek przejmie drugi syn, ale w razie jego nieobecności lub niemożności objęcia majątku, zarząd nad spadkiem przejmie ich zaufany przyjaciel. Takie rozwiązanie zapewniło, że była synowa nie będzie miała żadnych praw do spadku i nie będzie mogła zarządzać majątkiem wnuka.
Zabezpieczenie spadku przed niepożądanym wpływem synowej wymaga przemyślanego podejścia do sporządzenia testamentu. Skorzystanie z zapisów windykacyjnych, wyznaczenie kuratora lub zastosowanie podstawienia testamentowego, pozwala precyzyjnie określić zarządcę majątku, zapewniając, że trafi on w odpowiednie ręce. Dzięki temu można skutecznie ochronić interesy wnuka i zabezpieczyć rodzinny majątek.
Potrzebujesz fachowej pomocy prawnej w zabezpieczeniu spadku? Skorzystaj z naszych usług online, gdzie oferujemy profesjonalne porady prawne i sporządzanie niezbędnych pism, aby ochronić Twoje interesy i majątek. Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296
3. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Janusz Polanowski
Radca prawny od 2005 roku, absolwentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Udziela porad z prawa cywilnego, pracy oraz rodzinnego, a także z zakresu procedury cywilnej i administracyjnej. Ma wieloletnie doświadczenie w stosowaniu prawa administracyjnego i samorządowego. Ukończyła również aplikację sądową. Obecnie prowadzi własną kancelarię prawną.
Zapytaj prawnika
